Truyện Sơn Tinh và Thủy Tinh cùng xin cưới con gái Hùng Vương. Sơn Tinh đến trước, mang đầy đủ lễ vật, đã rước được công chúa Mỵ Nương về núi Tản Viên. Thủy Tinh chậm chân, nổi cơn giận dữ, dâng nước lên đuổi đánh Sơn Tinh. Nước dâng càng cao thì núi càng cao… Cuối cùng Thủy Tinh thua, bỏ chạy, nhưng vẫn không từ bỏ mối thù, hàng năm lại dâng nước gây ngập lụt, đòi lại Mỵ Nương…
Câu chuyện Sơn Tinh – Thủy Tinh của thời huyền sử ăn sâu vào tâm trí hàng ngàn năm nay của người Việt như vậy nhưng trong Thiên Nam ngữ lục, trường ca thơ sử của thế kỷ 17, chuyện này lại không hề được nói đến. Vì điều này mà các nhà nghiên cứu đã cho rằng Thiên Nam ngữ lục có tính “thảng thốt” và mang hạn chế khi phản ánh lịch sử.
Tuy nhiên, không hẳn như vậy. Sơn Tinh và Thủy Tinh vẫn có mặt trong tác phẩm thơ sử “ngoại kỷ” quí giá này, nhưng ở một bối cảnh khác.
Thiên Nam ngữ lục kể về Lạc Long và 50 người con xuống biển như sau:
Cha con xuống ở thủy cung
Mở mang chế độ, quan phòng đông nam.
Trăm ngòi ngàn lạch tuôn đem
Nước làm thế giới, sóng làm uy linh
Ngư hà, long miết là binh
Giao long phù tá côn kình vào ra
Có quan Hà Bá có nhà thủy tiên.
Lạc Long Quân ở Thủy Cung, “có quan Hà Bá, có nhà Thủy tiên”. Như vậy chính Lạc Long Quân và những người con xuống biển đã làm nên Thủy phủ. Hay nói cách khác Lạc Long Quân là Thủy Tinh.
Thông tin Lạc Long Quân cai quản Thủy phủ một lần nữa cho thấy Vua cha Bát Hải Động Đình, người đứng đầu Thủy phủ trong đạo Tứ phủ, cũng chính là Lạc Long Quân.
Còn Âu Cơ và 50 con lên núi thì được Thiên Nam ngữ lục kể:
Mẹ đem lên ở Tản Viên
Sửa sang giếng mối, giữ gìn qui mô
Bao nhiêu đồi núi đống gò
Lũy thành bày đặt, cõi bờ chia phôi
Binh dùng cáo thỏ hươu nai
Hùm ngôi tướng soái, sói ngôi công hầu
Sơn Tinh xưng hiệu ở đầu
Cây cao là tán, hang sâu là đền.
Âu Cơ lên núi Tản, xưng hiệu Sơn Tinh. Vậy nhánh theo mẹ Âu Cơ là Sơn Tinh… Thiên Nam ngữ lục nhầm chăng?
Thần tích Đền Âu Cơ ở Yên Thế, Bắc Giang cũng kể các con theo Lạc Long Quân đi về vùng bể lập các bộ Thuỷ Tinh trị nhậm vùng sông nước. Các con theo Âu Cơ đi ngược sông Hồng, lập các bộ Sơn Tinh trấn giữ miền rừng núi.
Nơi sinh của Tản Viên Sơn Thánh được chép là ở Lăng Xương (Thanh Thủy, Phú Thọ). Lăng Xương cũng là quê của Âu Cơ theo thần tích ở đền Hiền Lương.
Thông tin từ Thiên Nam ngữ lục và thần tích Đền Âu Cơ ở Bắc Giang đã cho thấy cuộc phân ly Lạc Long và Âu Cơ như vậy đã được hình ảnh hóa thành cuộc chiến giữa Sơn Tinh và Thủy Tinh trong truyền thuyết. Hai truyền thuyết này đều kể về thời kỳ dựng nước của người Việt và về một cuộc phân tách lớn của dân tộc theo hai hướng Tây và Đông Nam.
Đây cũng là cuộc phân tách Hoa – Di trong Hoa sử, bắt đầu từ Hạ Khải đánh Bá Ích tranh giành vương vị sau khi Đại Vũ mất. Cuộc chiến Hoa – Di kéo dài dai dẳng gần 1.000 năm không ngừng. Nhà Hạ bắt đầu một thời gian không lâu thì Hậu Nghệ, tức là vị Hầu dòng Đế Nghi (Đế Nghiêu) đã chiếm ngôi nhà Hạ. Nhà Hạ trung hưng sau đó. Rồi tới thời Ân Thương, Sùng Hầu Hổ là quí tộc nước Sùng lại dèm pha Tây Bá Hầu Cơ Xương với Trụ Vương. Cơ Xương bị bắt nhốt ở Dĩu Lí. Sau khi thoát được cảnh tù đày, Cơ Xương đã chiêu binh mãi mã, tiến chiếm nước Sùng. Huyền sử Việt chép là Âu Cơ lấy Sùng Lãm, rồi lập nước Văn Lang…
Đúng là hàng năm dòng “Thủy Tinh” của Lạc Long vẫn dâng nước lên đánh dòng “Sơn Tinh” của Âu Cơ không thôi. Hai nhánh Âm – Dương, Thủy – Hỏa, Sơn – Xuyên, cha Rồng – mẹ Tiên vừa mẫu thuẫn đối lập, vừa kết hợp hài hòa để “sinh ra bọc trăm trứng”, hình thành Bách Việt từ chung một bào…
Đôi nhà phân cõi sơn xuyên
Từ Ngã Ba Hạc, dưới trên cùng thề
Ngô đồng cỗi bãi Việt Trì
Nước Đông phỉ tiến, nước Tây thuận dòng.
(Thiên Nam ngữ lục)
Bách Việt trùng cửu 