SáchLONG HƯNG TRIỆU VŨ ĐẾ, TƯ LIỆU VÀ LUẬN GIẢI. Nguyễn Đức Tố Lưu, Thích Tâm Hiệp, Nguyễn Đức Tố Huân, Nhóm nghiên cứu di sản văn hóa Đền miếu Việt
Triệu Đà là vị hiền quân, Quốc danh Nam Việt trị dân năm đời.
Trong các sách vở lịch sử ngày nay, vị hiền quân Triệu Đà đang phải chịu những nỗi “oan ức” khó giải về thân thế và sự nghiệp của ông. Nhưng có một sự thật không thể bác bỏ đó là vua Triệu được thờ một cách tôn kính ở rất nhiều ngôi đền lớn trên miền Bắc nước ta từ hàng trăm năm nay như một vị Đế vương khai cơ hiển hách của nước Nam người Việt.
Cuốn sách Long Hưng Triệu Vũ Đế, tư liệu và luận giải đã tiếp cận vấn đề nhà Triệu từ những các di tích, di sản văn hóa ở khắp các vùng trên miền Bắc, kết hợp với những phát hiện khảo cổ mới trong những năm gần đây để đưa ra những luận giải có tính đột phá làm rõ thân thế, sự nghiệp không chỉ cho vua Triệu Đà, mà cả thời kỳ nhà Triệu nước Nam Việt.
Triệu Đà xuất thân áo vải, làm quan huyện ở Kiến Xương – Thái Bình, giương cờ khởi nghĩa kháng Tần ở núi Châu Sơn – Bắc Ninh, thấy rồng bay lên ở Long Biên mà thành nghiệp chiếm thành Cổ Loa rồi thống nhất thiên hạ, lên ngôi là Triệu Vũ Đế. Nối tiếp cơ nghiệp của ông là Triệu Quang Phục, chống giặc ở đầm Dạ Trạch, xưng Đế ở Phiên Ngung, lập nên tuyên ngôn Nam quốc sơn hà, đối lập với nhà Tây Hán. Nhà Triệu truyền 5 đời tới Vệ Dương Vương thì kết thúc ở cửa Đại Nha bên bờ biển Nam Định – Ninh Bình.
Lời bài ca trù tế thánh ở đền Đồng Xâm như tóm tắt công nghiệp nhà Triệu:
Nam Hải Kiến Xương cơ, hùng tranh Hán Bắc Phiên Ngu Chân Định đỉnh, đế thủy Viêm Nam.
Cuốn sách không chỉ là một khảo luận lịch sử độc đáo mà còn là tài liệu hướng dẫn giá trị về văn hóa tín ngưỡng đối với các vị vua nhà Triệu đã khai cơ mở nước Nam người Việt. Khảo cổ các lớp thành Cổ Loa, niên đại các đồ đồng Đông Sơn tìm thấy ở nước ta, con Rồng đá bên Giếng Việt miền Châu Sơn, tấm bia Xá lợi tháp minh ở Luy Lâu… là những bằng chứng vật chất rõ ràng của thời kỳ Nam Việt. Nguồn tư liệu thành văn rất phong phú về phả tích, sắc phong, hoành phi, câu đối, văn tế các vua Triệu được dịch và giới thiệu kỹ lưỡng tại mỗi đền miếu ở từng vùng văn hóa tín ngưỡng liên quan.
Không dừng lại ở khảo cứu các vị vua nhà Triệu, cuốn sách còn luận giải những giai đoạn lịch sử liên quan khác là thời kỳ Thục An Dương Vương và thời Tiền Lý Nam Đế bằng những tư liệu điền dã phong phú và nhận định tổng hợp sâu sắc. Long Hưng Triệu Vũ Đế là cuốn sách không thể thiếu với bất kỳ con dân nước Nam nào quan tâm đến quá khứ hào hùng mở nước trị dân của các bậc tiền nhân người Việt.
Sách in khổ 16×24 cm, dày 568 trang, gồm các phần chính:
Lời nói đầu
Những nỗi oan của vị vua mang tên Triệu Đà
Cổ Loa thành trên Lạc quốc
Chân Định Kiến Xương cơ
Vũ Ninh dấy nghĩa
Long Biên ngày kháng Tần
Nam quốc sơn hà
Đại Nha hải khẩu
Nam Việt Úy Đà diễn nghĩa
Di tích và lễ hội về nhà Triệu và các nhân vật cùng thời
Thống kê các di tích thờ Triệu Đà, Lý Nam Đế, Triệu Việt Vương
Nếu không kể đến những vị mẫu chủ thời kỳ huyền thoại như mẫu Tây Thiên, mẫu Thần Long Động Đình, mẫu Âu Cơ, mẫu Ma Thị Cao Sơn thì sử Việt còn kể đến những vị nữ thủ lĩnh thiên hạ khác, với công tích, sự nghiệp cũng rất hiển hách, không kém gì các vị đế vương.
Ân Hậu Ma Cô Tiên
Vị nữ thủ lĩnh rất cổ được biết là từ thời nhà Ân. Truyện Giếng Việt trong Lĩnh Nam chích quái kể thời Tần, Thôi Vĩ ở chân núi Trâu Sơn đã đến Ân Vương thành, được Ân Hậu tiếp đãi, rồi được Ma Cô Tiên ban cho phúc lộc ra về. Ma Cô Tiên đã trở thành vị phúc thần, thọ thần phổ biến trong văn hóa truyền thống, thường được thể hiện trong bức vẽ Ma Cô hiến thọ.
Ở chùa Ma Cô Tiên tại thôn Châu Cầu, xã Châu Phong, Quế Võ, Bắc Ninh còn có tấm bia Thánh Tổ Cô Tiên tự bi ký, cho biết Ma Cô Tiên được tôn xưng là Thánh tổ tại đây. Sắc phong của làng Châu Cầu gọi bà là Thiên tiên Thánh mẫu Đệ nhất Cửu trùng Công chúa.
Ân Hậu Ma Cô Tiên cũng chính là Bạch Kê tinh trong truyền thuyết ở chân núi Ma Lôi (núi Sái, Đông Anh) khi An Dương Vương xây thành Cổ Loa. Mẫu Bạch Kê còn được thờ trên núi Thất Diệu (Yên Phong, Bắc Ninh) gần đó với sự tích là một công chúa con vua Hùng. Cũng ở vùng này còn có sự tích các Cô tiên đã giúp An Dương Vương xây thành Cổ Loa nhưng không thành.
Câu đối ở đền mẫu Bạch Kê:
Hồng Lạc di phong trang thể thế Tiên Long dư duệ khải hồng cơ.
Nghĩa là:
Hình thể trang nghiêm, di dấu từ Hồng Lạc Cơ đồ to lớn, dòng dõi vốn Tiên Rồng.
Ma Cô Tiên còn hiển linh dưới thời Hai Bà Trưng, giúp các vị nữ tướng của Trưng Vương. Như ở Bồng Mạc, Liên Mạc, Mê Linh bà đã tặng cho các tướng Ả Nang, Ả Nương chiếc áo tảng hình để chống giặc. Trong các sự tích này bà được gọi là Ma Bà.
Ma Bà ở Phùng Dị, Quế Võ, Bắc Ninh.Thánh Tổ Cô Tiên tự bi ký ở chùa Châu Cầu, Châu Phong, Quế Võ, Bắc Ninh.
Nhự Nương Trình Thị Hoàng Hậu
Vị nữ chủ công nghiệp hiển hách khác là bà Trình Thị Hoàng Hậu, vợ của vua Triệu Đà. Văn tế ở đền Đồng Sâm (Kiến Xương, Thái Bình) ca ngợi:
Vung búa nguyệt hào hùng, gồm thâu bảy quận, là Đế mở Viêm bang Nâng thoa ngọc uy nghi, biểu chính sáu cung, là Mẫu nghi thiên hạ.
Ở Đồng Sâm có lễ tục hát ca trù là lễ Chầu Cử vào ngày giỗ của Triệu Vũ Hoàng Đế. Tư liệu của đền Đồng Sâm còn lưu lại được 8 bài ca trù chầu thánh và có một bài văn tế tổ nghề ca công. Những tư liệu này đã được đưa vào hồ sơ công nhận của UNESCO cho Ca trù là di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp năm 2009.
Lời một bài ca trù ở Đồng Sâm ca ngợi Triệu Vũ Hoàng Đế và Trình Thị Hoàng Hậu:
Cơ khai thất quận, quy mô không thị Hạng Tần Biểu chính lục cung, nghi phạm viễn đồng Cơ Tự.
Nghĩa là:
Bảy quận mở nền, quy mô không thua Tần Hạng Sáu cung chính tỏ, khuôn phép sâu như Tự Cơ.
Trình Thị Hoàng Hậu còn được thờ ở làng Nhự Nương (Trực Ninh, Nam Định). Theo thần tích Nhự Nương tại đây bà đã xây dựng căn cứ kháng chiến, tích trữ quân lương, chiêu dụ anh hùng để chống giặc. Bà cũng đã từng thoát vòng vây của kẻ thù ở khu vực này mà về với Triệu Vương.
Câu đối ở đền Nhự Nương:
Thục thận khuê nghi, thất quận sơn hà tư nội trị Thanh cao miếu mạo, thiên thu hương hỏa hiển anh linh.
Dịch nghĩa:
Vẻ ngọc thục hiền, non sông bảy quận riêng nội trị Miếu mạo cao sáng, hương lửa nghìn thu tỏ anh linh.
Tên Nhự Nương còn trùng với tên vị Vua bà Nhữ Nương là Thủy tổ Quan họ ở làng Diềm (xã Hòa Long, huyện Yên Phong, Bắc Ninh). Vua bà có tên phong là: Đương cảnh thành hoàng Thiên tử Nhữ Nương nam nữ Nam Hải Đại Vương. Tên Nam Hải Đại vương, cũng trùng với tên hiệu thờ của Triệu Vũ Đế ở Đồng Sâm, là Nam Hải Tôn ninh Triệu Đại vương. Cụm tên “Thiên tử … nam nữ” tương ứng chỉ rằng đây là cặp vợ chồng làm vua Triệu Vũ Đế và Trình Thị Hoàng Hậu.
Cùng làng Diềm có ngôi đình nổi tiếng có bức cửa võng chạm khắc tinh xảo. Làng Diềm thờ 5 vị thành hoàng là Đô Thống, Giáp Ngọ, Nhữ Nương Nam Hải, thánh Tam Giang (Trương Hống) và Ngũ Vị. Theo ghi chép tại đây thì thánh Tam Giang Trương Hống là vị tướng có công theo Triệu Việt Vương đánh giặc. Thần Nam Hải là một nữ thần đã báo mộng âm phù cho thánh Tam Giang dẹp giặc. Như vậy mối liên hệ về thời gian giữa Vua bà Nhữ Nương Nam Hải với nhà Triệu rất rõ. Có thể nhận định rằng Vua bà Thủy tổ Quan họ Nhữ Nương Nam Hải cũng chính là Trình Thị Hoàng Hậu, người được coi là tổ nghề ca công ở Đồng Sâm.
Cùng với nhận định Triệu Vũ Đế là Hiếu Cao Tổ Lưu Bang thì Trình Thị Hoàng Hậu chính là Lữ Hậu. Trình Thị thiết Trĩ, là tên cúng cơm của bà Lữ Hậu. Lữ Hậu mới là người đã “biểu chính lục cung”, mở đầu các nghi lễ tam cung lục viện từ thời nhà Hiếu (Tây Hán).
Cái tên Nhữ Nương hay Nhự Nương khi đọc phản thiết cho chữ Nữ hay Lữ, là chỉ họ của Lữ Hậu. Nhự Nương Trình Thị do đó tương đương với Lữ Trĩ, không ai khác chính là Hoàng Hậu họ Lữ của nhà Hiếu.
Lữ Hậu còn là bậc “tiền bối” của Ả Lã, tức Trưng Vương vào thời sau này. Truyền thống “nữ trung hào kiệt” của người Việt đã có từ thời trước Công nguyên.
Việc tôn thờ các vị nữ chủ là một truyền thống lâu đời của người Việt và trong sử Việt đã không ít lần xuất hiện những vị nữ chủ hiển hách. Đây hoàn toàn chẳng phải chế độ “mẫu hệ” gì. Đơn giản là thời thế tạo anh hùng, các nữ anh hùng cũng không ngoại lệ. Thiên hạ chuyển mình, xã hội phát triển qua những cuộc “cách mạng”. Vai trò của các nữ chủ nổi lên vào thời thế đó, ngược lại, cho thấy sự tiến triển vượt bậc của xã hội Việt thời cổ.
Tượng Trình Thị Hoàng Hậu ở đền Đồng Sâm, Kiến Xương, Thái Bình.Một trang chép bài ca trù ở đền Đồng Sâm
Dịch theo bản khai thần tích thần sắc của làng Phùng Gị, tổng Phù Lương, huyện Quế Dương, tỉnh Bắc Ninh.
Lại nói, tương truyền rằng ở Kinh Bắc có bộ Vũ Ninh, phủ Từ Sơn, huyện Vũ Ninh, xã Bằng Dực. Thời Hùng Vương, Ân Vương đem quân đến xâm chiếm nước Văn Lang, đến đất của trang này thấy cảnh đất núi non la liệt, hình như một con ngựa ngọc, nên đặt tên là Châu Sơn. Ân Vương trú binh tại đó.
Khi ấy Hùng Vương nghe tin, liền cầu đảo Long Quân. Long Quân hóa thành Phù Đổng Đại vương cưỡi ngựa sắt mà phá được quân Ân. Ân Vương chết ở dưới chân núi, làm vua Địa phủ. Trang dân ở châu đó lập miếu phụng thờ, thời thường tế lễ. Lâu ngày miếu suy trở thành hoang phế. Đến thời Tần có người bản trang nước ta là Túc Đặng làm quan nhà Tần đến chức Ngự sử Đại phu, thường qua miếu này, thấy cảnh hoang tàn, chạnh lòng thương cảm, cho tu sửa lại đền miếu để giữ việc tế tự. Lệnh cho dân bản trang tuân theo như trước mà thờ. Nhân đó ông Đặng dâng tế một bài thơ như sau:
Người xưa kể lại chuyện Ân vương
Tuần thú năm nao đến địa phương
Nước biếc núi xanh quanh miếu vắng
Hồn đi dấu để vẫn nghe hương
Một phen thắng bại Ân đức hết
Vạn thế uy linh trấn Việt Thường
Trăm họ rồi đây đều phụng sự
Phù trì vận nước vững vô cương.
Sau này có người Triệu Đà dẫn quân trị nước An Nam, đóng quân ở tại núi, đến nơi miếu mà nghiêm trang thờ tự. Khi đó Ân Vương cảm ơn phục trợ uy linh của ông Túc Đặng bèn sai một đệ nhất mỹ nữ tên là Ma Cô Tiên, giáng sinh vào ngày mùng 6 tháng Giêng năm Mậu Thìn, đến ngày mùng 10 tháng 10 thì thăng hóa, để giúp tương trợ dân nghèo, khai khẩn ruộng vườn, dựng nên một cái chợ. Cái chợ này có tên là Việt, nay là chợ Nghè. Giúp dân an nghiệp, dư giả. Một hôm người bản trang bỗng thấy trên mặt đất mưa to gió lớn nổi lên, sấm nổ chấn động, biết là ngài đã có linh ứng. Người dân cảm công đức đó bèn lập đền phụng thờ, hương khói không ngừng.
Đến triều Lê Đại Hành niên hiệu Thiên Phúc bỗng có quân Tống Quách Kiếm dẫn quân đến xâm lăng. Vua Lê nghe tin, trước khi xuất quân đến đền thiêng ở bản trang cầu đảo, cầu mong được sự ứng hiện. Vua Lê dẫn quân thẳng tới đồn giặc mà đánh. Trước trận bỗng thấy mưa to gió lớn nổi lên. Quân giặc đều kinh sợ, tự phải rút lui. Vua bèn ban cho khải hoàn, ban cho trang thuộc vào các trang giúp Vua, lại ban thêm cho người bản trang một trăm quan tiền để lo cúng tế Quân phu, bao phong mỹ tự là Thượng đẳng phúc thần. Vạn cổ hưởng thần cùng với quốc gia an nhàn, mãi là lệ thức. Thịnh sao!
Khu vực chùa Hà ở Dịch Vọng (Hà Nội) thờ vị Đại Vương là Triệu Chí Thành, Đô thống Nguyên soái của Triệu Việt Vương. Sự tích đầy đủ của vị Đại vương này được chép trong thần tích hai giáp Thọ Tháp và Bối Hà dưới đây.
Điều lạ trong thần tích Bối Hà là không hề nói gì tới Lý Bôn (Lý Nam Đế), cho dù lại kể việc Triệu Việt Vương vào hồ Điển Triệt, rồi động Khuất Liêu chống giặc. Sau đó Triệu Việt Vương lên ngôi thiên tử, xưng Đế. Có thể thấy, Triệu Việt Vương trong thần tích này chính là Triệu Vũ Đế – Lý Bôn – Lưu Bang, chứ không phải Triệu Quang Phục.
Đại vương Chí Thành nổi tiếng thông minh từ nhỏ. Ngài ngày ngày thường ở riêng một chỗ, tự xem sách, không cần người chỉ dạy, giỏi đàn sáo, tinh thông âm luật. Đến khi trưởng thành ngài tài đủ văn võ, phẩm chất hơn người, anh hùng vượt đời xưa, tính tình lương thiện, khoan hòa trung chính, giỏi bày mưu lược, nuôi dưỡng hùng tài.
Đoạn kể này không khác gì nói về Trương Lương, mưu sĩ số 1 của Lưu Bang. Trương Lương từng lập mưu ám sát Tần Thủy Hoàng khi đi Đông du, nên rất có thể Trương Lương đã từng đến vùng đất Bắc Việt nước ta ngày nay, vốn là nơi Tần Thủy Hoàng ra biển Đông gặp đạo sĩ Yên Kỳ Sinh tìm phương thuốc trường sinh.
Điểm đáng chú ý khác là Đại vương Chí Thành rất giỏi âm luật và đàn sáo. Tiếng sáo của Trương Lương cũng đã đi vào sử sách khi nó được dùng để phá tan quân Sở của Hạng Vũ bên sông Ô Giang.
Khi Triệu Việt Vương chống quân Lương gặp khó khăn, Đại vương Chí Thành đã lập đàn cầu khấn trời phật, và được Lão Phật giáng thế, ban cho tỉ phù làm bảo bối. Còn Trương Lương cũng nối tiếng với câu chuyện học được Thái công binh pháp của Khương Tử Nha. Đoạn trích Phật giáng trong thần tích Bối Hà cũng được chép trong Hùng Vương Thánh Tổ ngọc phả. Vị “Phật” ở đây không ai khác chính là Thái Công Lã Vọng của vua Hùng Văn Lang.
Đại vương Chí Thành còn là người đã dùng chiếc móng rồng mà Chử Đồng Tử trao cho Triệu Việt Vương làm ra nỏ thần, phá tan quân Lương ở sông Bình Giang, chém tướng Dương Sằn ở núi Phù Long. Tương tự như đã kể ở trên, Trương Lương là người đã thổi tiêu làm tan rã quân Sở, giết được Hạng Vũ bên bờ Ô Giang.
Sau khi Triệu Việt Vương lên ngôi Thiên tử, Đại vương Chí Thành mộng thấy Thiên tướng xuống triệu hồi về Thượng Đế, rồi hóa ở Thạch Bàn Long Đầu. Còn Trương Lương là đại công thần được Lưu Bang phong là Lưu hầu, nhưng cuối cùng xin được học phép tu tiên, không màng danh lợi mà mất.
Thạch Bàn là nơi Lã Vọng câu cá, Văn Vương cầu hiền, cũng là nơi Trương Lương trở về tìm gặp thầy của mình là Hoàng Thạch Công sau khi thành nghiệp, tức là khi quay về tu theo tiên đạo.
Có thể thấy 2 sự tích về Đại vương Triệu Chí Thành ở Bối Hà và Lưu hầu Trương Lương hoàn toàn khớp nhau, nhất là một khi xác định Triệu Việt Vương là Lý Bôn – Lưu Bang.
Chữ Hà ở đây nghĩa là nhờ ơn. Bối Hà là nhờ ơn quý báu của bậc Tiên Phật danh sĩ đại công thần Trương Lương, một trong Hán sơ tam kiệt.
Do bộ Lễ triều Lê Thượng thư Quản giám tri điện vâng sao sự tích cổ truyền,
Hoàng đế Bệ hạ khâm phụng sắc chỉ cho thần hiệu.
Xưa Đại vương là người ở trang Thái Bình, Chu Diên. Đất này bằng phẳng, nước trong đẹp, có một nhà họ Triệu tên là Xương, lấy vợ là Lý Thị Thích. Vợ chồng chuyên tâm làm phúc, ngày ngày thắp hương khấn cầu Thượng Đế, ba kiếp hương đèn, một đời phong lưu, để rồi có dư phúc đức.
Vào đêm 18 tháng 2 năm Nhâm Tuất, bà Lý nằm mộng thấy hào quang đầy nhà, chợt có một con rắn hoa màu trắng cuộn bò tới, lờ mờ hóa thành bông sen trắng. Bà Lý cầm lấy. Thế rồi có mang. Mang thai độ một năm, ngày 10 tháng 1 năm Quý Hợi thì thai nhi vận chuyển. Đến ngày 11 thì hương thơm khắp nhà, ánh sáng chiếu soi trong màn trướng. Giờ Ngọ ngày 11 thì sinh hạ được một nam nhi, tướng mạo phi thường, hình dung đẹp lạ. Mọi người đều vui mừng, biết là trời đất cảm cách lòng trung thành mới đặt tên cho ngài là Triệu Chí Thành.
Ngài ngày ngày thường ở riêng một chỗ, tự xem sách, không cần người chỉ dạy, giỏi đàn sáo, tinh thông âm luật. Đến khi trưởng thành ngài tài đủ văn võ, phẩm chất hơn người, anh hùng vượt đời xưa, tính tình lương thiện, khoan hòa trung chính, giỏi bày mưu lược, nuôi dưỡng hùng tài.
Bấy giờ, Triệu Vương đánh quân Lương Trần Bá Tiên mà chưa phân thắng bại. Triệu Chí Thành Đại vương huy động được ba ngàn quân đến theo Triệu Việt Vương dẹp giặc. Việt Vương phong cho làm Đô thống Nguyên soái, cấp cho 8 nghìn quân, đóng quân ở sông Tô Lịch, cự chiến với Trần Bá Tiên ở Gia Ninh. Bị thất bại, bèn cùng với Triệu Việt Vương vào động Tân Xương, đóng đồn quân ở Điển Triệt.
Vào ngày mồng 10 tháng 8 lại dẫn quân đánh ở Thí Mô. Quân Lương thua. Đuổi theo chém vô số. Quân Lương kinh sợ. Đến ngày 21 tháng 11 cùng với Bá Tiên đánh ở động Khuất Liêu. Triệu Việt Vương và Đại vương thua trận, nên rút về giữ Dạ Trạch để chống cự với quân Lương.
Triệu Việt Vương lo sợ quân Lương đang rất mạnh. Ngày 5 tháng 5 Triệu Việt Vương lệnh cho Đại vương sắm lễ lập đàn, bái yết với trời đất, thần linh, cầu Phật cầu tiên, truyền hịch đi các châu huyện, nơi nào có tăng ni đạo sĩ thì đến đó đều cấp phát áo mũ, lệnh giảng chân kinh, thuyết pháp tu hành, mở rộng đạo nguyên, tiến cúng hương hoa, ngày đêm thơm phức.
Đại vương Chí Thành kính cẩn dâng sớ lên Thượng giới. Quả là chốn Cửu tiêu tuy xa, hương khói vẫn thấu tới mây từ, một tấm lòng thành mà cảm cách thông tới trời đất. Do trọng việc quỷ thần mà có thể một lần được thấy thưởng công. Cầu gì tất ứng, ước nguyện là được như ý. Bỗng thấy một ông lão râu tóc bạc trắng, cao hơn 7 thước, ngồi ở ngã ba đường, cười nói nhảy múa. Người dân thấy vậy đều lấy làm lạ, nên vào tâu lên Việt Vương.
Vương cung kín đón vào trong đàn, lệnh cho Nguyên soái bày tiệc mừng. Việt Vương thân hỏi rằng:
– Nay có đại tướng Lương là Trần Bá Tiên, Dương Sằn đến xâm chiếm, thắng thua thế nào, xin Lão ông chỉ giáo cho.
Lão ônng nói:
– Ta là thần ở miền Tây Vực, sống lâu trong biển Giác, chu du trên thuyền Bát Nhã, không nhiễm lòng trần, tẩy rửa con đường Niết Bàn. Nay do thành tâm mà cảm cách, kinh kệ truyền thanh âm, khiến ta cảm ứng mà đến giúp vậy.
Việt Vương mừng thầm, người chuyên tâm thanh tịnh, ý trời tất sẽ thông. Lát sau, Lão ông bốc thẻ gieo quẻ, nói với Việt Vương rằng:
– Nay Hoàng đế thành tâm cầu đảo, trời ắt ứng cho. Ngày sau Chử Đồng Tử sẽ cho chiếc móng rồng. Chử Đồng Tử là con rể quý của vua Hùng. Còn nay lão có một vật quý của trời, dùng chế làm ấn tín, nên mài dũa để làm quốc bảo.
Nói xong Lão ông cưỡi mây mà đi. Vương mới biết đó là Phật, bèn bái vọng theo. Ngay hôm đó sai quan kính cẩn làm lễ chay bái tạ.
Đến ngày 18 tháng 6 Việt Vương cho lập Vọng Tiên đàn ở đầm Dạ Trạch, sai trăm quan văn võ đứng chầu nghiêm trang. Triệu Vương bái yết, cầu khấn:
– Xin Trời cho thần tiên giáng hạ để trước may được gặp mặt, sau là thỏa ước ba sinh vậy.
Đọc chúc xong liền bái tạ. Tụng niệm suốt ba ngày vẫn không thấy dấu tiên. Việt Vương bồi hồi, không biết làm thế nào. Vào giờ Ngọ ngày 21 chợt thấy mây trời ảm đạm, nước sông ù ù như nổi sấm vang. Giao long, cá, ba ba nổi hàng đàn trên muôn sóng. Côn, ngạc, kình nghê xếp cuồn cuộn trên sóng ngàn tầng. Điện vũ nguy nga, yên hà lấp lánh. Rồng mây bốn bề mờ ảo, ẩn hiện Phật quốc lâu đài. Non nước một bầu, như thấy Bồng Lai tiên cảnh. Phong quang tươi thắm, trăm hoa đua hương. Nhấp nhô những đỉnh non nhỏ, tựa rồng trắng giáng khí. Bỗng thấy một áng mây vàng rực rỡ từ phía Tây bay lại tụ ở trên đàn. Việt Vương bái yết. Lại thấy rồng thành năm sắc, Chử Đồng Tử cưỡi trên lưng rồng vàng, tháo móng rồng trao cho Việt Vương, mà nói:
– Dùng nó làm lẫy nỏ, thì không còn lo giặc nữa.
Rồi tự nhiên bay lên mà đi. Việt Vương mới biết là Chử Đồng Tử ban cho móng rồng, đúng như lời báo của Lão ông, sự việc quả không sai, bèn vọng bái.
Triệu Việt Vương từ khi có được ứng điềm móng rồng tới ngày 12 tháng 7 sai Đại vương Chí Thành chế nỏ, lấy móng rồng làm lẫy. Đến ngày mồng 3 tháng 9 đánh một trận ở sông Bình Giang. Quân Lương thua. Lại đánh trận ở bãi Quân Thần (nay là Thượng Hạ Cát). Quân Lương thua to.
Khi ấy nhà Lương có loạn Hầu Cảnh. Vua Lương triệu Trần Bá Tiên về nước, để lại Dương Sằn chống cự cùng với Triệu Vương. Việt Vương sai Đại vương Triệu Chí Thành tấn công Dương Sằn ở núi Phù Long mà phá được, chém và bắt được rất đông quân giặc. Chém được Dương Sằn ngay trên xe.
Đại vương quay trở về, đi qua trang ấp nào, phụ lão đều thắp hương bái yết, nghênh giá. Đại vương ban tặng 300 quan tiền để mua ruộng làm ruộng thờ. Lệnh lập hành cung để sau này có chỗ hưởng thần. Cả thảy có hơn 15 cung.
Vào ngày mồng 10 tháng 10 Đại vương đến khu đất giữa trang Dịch Vọng, thấy phụ lão nhân dân đều thắp hương bái mừng đón như vậy. Trên đường Chí Thành đi qua, giữa trang thấy có một thế đất núi bằng nước đẹp, liền ở lại mấy ngày. Ban cho phụ lão 500 quan tiền để dựng hành cung. Phụ lão tranh nhau mổ trâu khao hưởng quân sĩ. Đại vương đều từ chối.
Ngày 12 tháng 10 Ngài dẫn quân về thành Long Biên để tấu sớ. Triệu Việt Vương mở tiệc lớn mừng. Triều thần trăm quan đều đến chầu. Việt Vương lên ngôi Thiên tử, đóng đô Long Biên. Triệu Vương lên ngôi, thực thi đức hóa, khuyến khích cấy trồng, làm cho nhân dân không lo thiếu thốn, nước nhà có của cải tích lũy. Khắp nơi thái bình, dân không dối trá. Tục luật được làm đơn giản, thuần phác. Xét cốt lõi việc chế trị đương thời rạng hơn đời trước. Đương thế gọi là vị vua hiền vậy.
Việt Vương phong Chí Thành ở thành Ô Diên (nay là Hạ Mỗ). Trong ngày 6 tháng 8, Đại vương đêm mộng thấy một người mặc áo xanh, tay cầm cờ vàng, tự xưng là Thiên tướng, quỳ ở trước sân, nói rằng:
– Ngọc Hoàng Thượng Đế sắc chỉ triệu hồi ngài về chầu Thượng Đế.
Nói xong thì biến mất. Đại vương tỉnh dậy, gọi Phạm phu nhân, cùng các con tụ họp để lo chuẩn bị. Ngày hôm đó bỗng bị đau đầu, 3 ngày thân thể không yên. Triệu Việt Vương tự thân đến thăm, cầm tay Đại vương nói rằng:
– Trẫm nhờ ơn Ngài mà dẹp được giặc, yên ổn được nước. Nay Ngài bị bệnh đến như vậy, e khó qua khỏi. Ngài có ý nguyện gì cho về sau này, Trẫm cũng sẽ theo đó mà báo đáp được nhiều nhất có thể vậy.
Đại vương nói:
– Thần không có ý nguyện gì ngoài việc xin Bệ hạ đưa thần đến nơi đất đầu rồng bàn đá. Lá cờ dùng khi thần từng đánh giặc cũng đem đến. Thần tung cờ lên trên trời. Nếu cờ bay rơi ở đâu thì xin Bệ hạ cho địa phương nơi đó miễn tô thuế, các phục dịch, để cho việc thờ phụng thần được hưởng muôn năm không ngừng vậy.
Đế đều đồng ý. Tới ngày 12 Đại vương tung cờ lên trên trời rồi hóa. Đế than tiếc mãi không thôi, thật là thương xót. Bèn sai bề tôi một mặt xem cờ dừng ở địa phương nào thì dân địa phương đó lập tức đến kinh thành đón nghênh thần sắc về lập miếu phụng thờ. Mặt khác, lập miếu ở ngay chính nơi đầu rồng bàn đá, bao phong là Đại vương.
Sứ thần theo cờ bay đến khu giữa Dịch Vọng, miếu Thọ Tháp thì cờ dừng ở tại đất đó. Nhân dân phụ lão lên kinh thành phụng nghênh thần hiệu. Triệu Vương cho miễn tô thuế và tạp dịch, ban cho tiền để lập miếu. Phụ lão vâng lĩnh tiền 38 quan, đón thần vị Đại vương. Mặt khác, bèn đón thỉnh thầy phong thủy nổi danh để tìm một khu có đủ thiên văn địa lý, lại đúng ở trong nơi hành cung trước đây. Khi hỏi kỹ phụ lão trả lời rằng:
– Đây đúng là chỗ hành cung cũ của Đại vương.
Phong thủy bèn lập hướng Càn Tốn kiêm dựa Nhâm Bính, hướng trước Cấn Khôn. Trước mặt có Sao vàng làm án. Sau có Mình rồng bao lót. Hai dòng nước hợp lại. Đất phát nhiều nam cường tráng, văn nhân tuấn tú. Khu vực xung quanh đó phụng thờ hàng năm hương hỏa, đời đời truyền thừa.
Đại vương khi sinh thời võ công hiển hách, tiếng tăm lẫu lừng, giúp bang lập quốc. Sau khi hóa các trang ấp địa phương có điển thờ phụng tôn nghiêm. Bảo hộ dân sinh. Lễ ấy, thờ ấy là mãi, là yên. Đẹp thay! Tốt thay! Mãi mãi không dừng!
Nam Việt Úy Đà liệt truyện trong Sử ký Tư Mã Thiên rõ ràng có nhiều “nỗi oan” của vua Triệu cần được xem xét, diễn giải lại, mà “nỗi oan” có thể thấy ngay được là thông tin Triệu Đà trị vì 70 năm, thọ 121 tuổi (!!!). Với tuổi thọ “không thể có” này của vua Triệu, có thể thấy những câu chuyện về vua nước Nam Việt sẽ không phải đơn thuần là chỉ kể về 1 nhân vật như truyện đã chép…
Triệu Vũ Đế khởi nghĩa kháng Tần
Các di tích hiện còn tới nay về nhà Triệu ở Việt Nam là nguồn bổ sung những dữ liệu quan trọng cho quá trình khởi nghĩa kháng Tần của Triệu Đà trên đất Việt. Thời Tần Triệu Đà làm quan huyện Long Xuyên (cũng là huyện Nam Hải, theo thần tích Đồng Sâm), lấy vợ Trình Thị ở Đồng Sâm, Thái Bình mà lưu cư tại đây. Trình Thị đọc thiết âm là Trĩ, chỉ ra sự liên quan của vị hoàng hậu này với Cao Hậu, người có tên cúng cơm là Lữ Trĩ. Lưu Bang xuất phát ban đầu cũng là một đình trưởng nhỏ ở đất Bái, lấy vợ là họ Lữ và sống tại đó. Khu vực Thái Bình còn là nơi có nhiều di tích khởi nghĩa của Lý Bôn, người đã kết duyên cùng Hoàng hậu Đỗ Thị Khương. Thái Bình đọc phản thiết là Bái, tên vùng đất nơi Lưu Bang làm đình trưởng và lấy bà Lữ Trĩ.
Ngoài di tích ở Đồng Sâm (Kiến Xương, Thái Bình), Triệu Đà còn được kể đến ở một số khu vực khác. Trước hết, đó là núi Vũ Ninh (Quế Võ, Bắc Ninh) nơi có tới 8 làng thờ Triệu Vũ Đế. Đây là căn cứ ban đầu khởi nghĩa của Triệu Đà chống lại nhà Tần. Di vật thời này còn tại đây là phần thân của con thần thú nửa rồng nửa phượng bằng đá lớn, hiện vẫn còn tại thôn Cựu Tự xã Ngọc Xá. Truyện Giếng Việt trong Lĩnh Nam chích quái kể ở núi này có con rắn lớn, trên trán có chữ Vương, chuyên ăn thạch nhũ. Còn Cao Tổ bản kỷ kể việc Lưu Bang khi ở núi Mang Đãng đã chém rắn trắng, là con Bạch Đế mà khởi nghĩa. Không xa núi Vũ Ninh, ở xã Ngô Cương (Gia Bình, Bắc Ninh) có sự tích kể Triệu Đà khi lâm trận thất thế, được một đám mây đỏ hạ xuống che chở mà thoát nạn. Câu chuyện này khá giống với việc Lưu Bang khi bỏ vào rừng núi Mang Đãng kháng Tần thì bà Lữ Trĩ luôn thấy có đám mây lành trên nơi Lưu Bang trú ngụ. Khi quan úy Nam Hải là Nhâm Hiêu thấy phản loạn các nơi nổi lên chống lại nhà Tần, Nhâm Hiêu bàn với Triệu Đà chặn con đường nhà Tần mới mở đến Việt để tự giữ. Nhâm Hiêu chết, Triệu Đà thay, “lập tức truyền hịch đến các cửa ải Hoành Bồ, Dương Sơn, Hoàng Khê” để chặn đường, tự phòng thủ. Chi tiết này trong thần tích Đồng Sâm đã cho thấy con đường mà nhà Tần mở ra trên đất Việt là chạy từ vùng Cao Bằng (Hoàng Khê?) qua Bắc Kạn (Dương Sơn) tới Quảng Ninh (Hoàng Bồ). Trên con đường này Tần Thủy Hoàng đã làm cuộc Đông du, ra biển Đông, gặp đạo sĩ Yên Kỳ Sinh nơi chân núi Yên Tử ở Đông Triều. Cửa ải cuối cùng của con đường Tần – Việt này là Hoành Bồ, thuộc Quảng Ninh, gần bãi biển Hạ Long ngày nay. Di tích quan trọng khác là ở khu vực Long Biên, đặc biệt là đình Xuân Quan (Văn Giang, Hưng Yên). Đây là nơi Triệu Đà đã thấy rồng bay lên trên sông Nhị, bắt đầu “Long Hưng” lập nghiệp đế vương, tấn công vào trị sở của Tần lúc đó ở Cổ Loa. Thần tích Đồng Sâm cũng kể Triệu Đà đánh Thục, đóng quân ở Tiên Du, Bắc Ninh. Sử ký Tư Mã Thiên ghi Triệu Đà giết các trưởng quan do Tần xếp đặt, dùng bè đảng của mình thay vào làm quận thủ. Nếu không phải là một cuộc “khởi nghĩa vũ trang” thì làm sao Triệu Đà có thể giết được các quan lại nhà Tần một cách dễ dàng như vậy? Long Hưng cũng là tên quê hương của Lý Bôn, người đã nổi lên đánh chiếm Long Biên, lập nước Vạn Xuân.
Thần thú ở núi Vũ Ninh.
Nam Việt lập quốc
Sử ký Tư Mã Thiên ghi, khi Tần bị diệt vong, Đà liền đánh chiếm Quế Lâm, Tượng Quận, tự lập làm Nam Việt Vũ Vương, Sau khi Cao Đế bình định thiên hạ, do Trung nguyên lao khổ nên bỏ qua không giết Đà. Nhà Hán năm thứ 11, sai Lục Giả nhân đó lập Đà làm Nam Việt Vương, cùng chẻ tín phù để thông sứ. Đoạn sử hết sức quan trọng này về việc Triệu Đà xưng Vương, nhưng cũng lại hết sức khó hiểu, gây lầm lẫn. Nhà Tần diệt vong năm 206 TCN, còn Cao Đế năm thứ 11 là năm 196 TCN, ngay năm sau đó Lưu Bang mất. Hai sự kiện cách nhau tới 10 năm. Triệu Đà nếu đã xưng là Nam Việt Vũ Vương từ năm 206 TCN rồi thì sao mãi mười năm sau, đến cuối đời Lưu Bang mới cho người đến phong Vương cho Nam Việt? Người khởi nghĩa ở Chân Định chống Tần đã là Lưu Bang thì ai là người xưng Vũ Vương vào năm 206 TCN? Vấn đề Nam Việt Vũ Vương được làm sáng tỏ nhờ nhận định: Triệu Đà khởi nghĩa ở miền Bắc Việt là Lý Nam Đế, cũng là Hiếu Cao Tổ Lưu Bang. Vì Lý Bôn – Lưu Bang đều xưng Đế của cả Thiên hạ Trung Hoa, nên người xưng Vương ở Nam Việt không phải là Triệu Đà. Theo thần tích Hạ Mạo (Phú Thọ), Hậu Hùng Vương tên là Chàng Ánh, vốn là dòng dõi vua Hùng thứ 17 nước Văn Lang, được ban cho họ Lê, lấy vợ là con gái Đông Chu Quân (tức An Dương Vương). Khi Tần (Thục) chiếm được miền Bắc Việt, Chàng Ánh đã không khuất phục mà tự lập ở Việt Tây (Quảng Tây), xưng là Hậu Hùng Vương. Người con út của Hậu Hùng Vương đã được cử đem ba ngàn quân tham gia cuộc khởi nghĩa của Triệu Đà. Triệu Đà lên ngôi là Vũ Đế, nhưng vẫn cắt Quảng Tây cho Việt. Sau 6 năm Hùng Ánh Vương lâm bệnh…. Đến khi Hùng Ánh Vương lâm chung… bèn ban tên Chàng Út Lôi Mao, cho tự cai quản. Ngày 15 tháng 8 Hùng Vương băng hà, Chàng Út phát tang, kế vị, xưng là Việt Tây Út Ngọ Lôi Mao Đại vương. Vũ Đế cho lệnh sách phong. Ba năm tang lễ xong, Vương cho hoàng hậu họ Triệu giám quản đất nước… Vũ Đế mới ban sắc: Cha truyền con nối là lễ thế tập… Đối chiếu với Nam Việt Úy Đà liệt truyện thì:
Triệu Đà khởi nghĩa ở Đường Sâm, Vũ Ninh, Long Biên là Triệu Vũ Đế – Hán Cao Tổ – Lý Nam Đế.
Khi nhà Tần sụp đổ, thiên hạ phân chia, chư hầu tranh giành, người đã chiếm Quế Lâm, Tượng Quận, tự xưng Nam Việt Vũ Vương là Hậu Hùng Vương họ Lê.
Hơn 9 năm sau, tính từ khi Tần vong, tức đúng là quãng năm 196 TCN, Triệu Vũ Đế – Hán Cao Tổ sắc phong cho Út Ngọ Lôi Mao làm Nam Việt Vương. Vì Chàng Út là con rể Triệu Vũ Đế, nên từ đó Nam Việt Vương lấy Triệu làm họ.
Như vậy, người được Lưu Bang cử Lục Giả sang sắc phong ở Nam Việt không phải là Triệu Vũ Vương, mà là Triệu Văn Vương. Nhận định đột phá này cho phép giải quyết được vấn đề tuổi thọ 120 năm của Triệu Đà, vì trong 70 năm trị vì Nam Việt có tới 3 vị vua nối nhau: Triệu Vũ Đế – Lưu Bang, Triệu Vũ Vương – Lê Hùng Ánh và Triệu Văn Vương – Út Ngọ Lôi Mao. Nhìn theo dòng sử khác của thời Tiền Lý Nam Đế, thì khi Lý Bôn chiếm Long Biên dựng nước Vạn Xuân, có Triệu Quang Phục tham gia khởi nghĩa, được phong là Tả tướng. Lý Nam Đế rút về hồ Điền Triệt là sự kiện Lưu Bang bị Hạng Vũ đuổi vào vùng Hán Trung. Triệu Quang Phục được Lý Bôn giao phó, ở lại giữ Long Biên, chống lại quân họ Hạng (truyền thuyết gọi là giặc Lương) không được, phải rút về vùng đầm Dạ Trạch ở Khoái Châu (Hưng Yên), dùng lối đánh du kích mà cầm cự trong nhiều năm. Cuối cùng Triệu Quang Phục cũng đuổi được quân Hạng ra khỏi Bắc Việt. Không lâu sau đó, Quang Phục dẫn quân dẹp loạn Lâm Ấp thắng lợi, thanh thế ngày càng lớn. Tới khi Lưu Bang giết được Hạng Vũ, lên ngôi Hoàng đế thì vùng phía Nam đã nằm trong phạm vi cai quản của cha con Triệu Túc và Triệu Quang Phục. Triệu Túc là dòng quý tộc Lạc tướng Chu Diên, tức chính là Hậu Hùng Vương, người bắt đầu chiếm cứ quận Quế Lâm – Quảng Tây từ thời Tần. Quang Phục nhận sự ủy thác của Lý Nam Đế đóng quân ở quận Nam Hải (Long Biên) và rồi chiếm được cả vùng Lâm Ấp. Với địa bàn như vậy, không khó hiểu khi Triệu Túc tự xưng là Nam Việt Vũ Vương ngay khi Lưu Bang và Hạng Vũ còn đang tranh hùng thiên hạ. 6 năm sau, Lê Túc – Triệu Vũ Vương mất, khoảng năm 199 TCN. Quang Phục kế vương vị của cha, tiếp tục đánh chiếm mở rộng địa bàn và đi khắp nơi trong nước an định dân tình. Triệu hậu nắm giữ quyền triều chính khi Quang Phục không ở trong triều. 3 năm sau khi mãn tang cha, Triệu Quang Phục, tức Út Ngọ Lôi Mao, nhận sắc phong và phẫu phù của Hiếu Cao Tổ, trở thành Triệu Văn Vương. Đây mới là lý do chính việc Nam Việt Vương đã tiếp đãi sứ giả của Hán là Lục Giả một cách hậu hĩ, lưu giữ trong cung mấy tháng, tặng tơ lụa, trang sức, ngàn vàng. Nam Việt chính thức ra nhập nước Vạn Xuân của Lý Nam Đế Lưu Bang dưới dạng một phiên vương nội thuộc.
Lý Nam Đế và Hoàng hậu Đỗ Thị Khương ở Thái Bình.
Triệu Văn Đế Hưng Quốc
Phần lớn các chư hầu là công thần được Lưu Bang phong vương khi tranh hùng cùng Hạng Vũ đều nhanh chóng bị Lưu Bang tìm cách loại bỏ sau khi lên ngôi. Tề Vương Hàn Tín, Lương Vương Bành Việt, Cửu Giang Vương Anh Bố, Triệu Vương Trương Ngao, Yên Vương Lư Quán lần lượt theo nhau ra đi. Danh hiệu phong vương chỉ còn đối với những người con của Lưu Bang. Trong bối cảnh đó thì mới thấy Nam Việt Vương ngang nhiên tồn tại, lại còn được chính Lưu Bang phong vương, phải là một thế lực mạnh như thế nào. Chắc chắn Nam Việt Vương là đại công thần và có quan hệ thân thích với Hiếu Cao Lưu Bang. Thời Cao Hậu, nhà Hiếu không bán đồ sắt cho Nam Việt. Nam Việt Vương cho rằng đây là âm mưu của Trường Sa Vương muốn phế bỏ tước vương của Nam Việt. Một lần nữa thông tin trên lại cho thấy sự tranh giành vương vị thời kỳ này khốc liệt như thế nào. Trong số các chư hầu nhà Hiếu, Nam Việt Vương là vị vương có thế lực mạnh nhất, uy hiếp trực tiếp đến Đế vị của nhà Hiếu. Cao Hậu cử Long Lự Hầu Chu Táo xuất quân đánh Nam Việt nhưng đã nhận thất bại thảm hại. Cao Hậu mất. Triệu Việt Vương lúc này không còn phải kiêng dè gì nữa, công khai xưng chế, tức là xưng Đế toàn thiên hạ. Nhân đà binh uy đó, Triệu Văn Đế chiêu dụ luôn 2 vùng đất Mân Việt ở phía Đông và Tây Âu Lạc trở thành nước chư hầu của nhà Triệu. Trung Hoa lúc này chia thành 2 đế quốc. Nhà Hiếu làm Đế ở phương Bắc. Nhà Triệu xưng Đế ngang hàng với nhà Hiếu, đi xe mui vàng, cắm cờ tả đạo, ở phương Nam. Đất đai nhà Triệu Đông Tây dài vạn dặm. Bằng chứng xác đáng về hiệu xưng Đế của Triệu Văn Đế là ngôi mộ Triệu Mạt đã phát hiện ở Quảng Tây. Trong mộ đã tìm được bộ ấn vàng, đặc biệt nhất là ấn “Văn Đế hành tỉ”, xác nhận chắc chắn rằng người xưng Đế Nam Việt là Triệu Văn Vương. Quy mô, mức độ phong phú và quý giá của các hiện vật trong mộ cho thấy nó không kém gì mộ của các vị Đế của nhà Hiếu cùng thời. Ngoài ấn Văn Đế hành tỉ trong mộ còn có “ấn Đế”, khẳng định ngôi Đế của nhà Triệu. Cao Hậu mất, các trung thần nhà Hiếu đã tôn người con của Lưu Bang là Đại Vương Lưu Hằng (vị Vương ở đất Đại) lên ngôi, là Hiếu Văn Đế. Ngay trong năm đầu tiên khi lên ngôi, Hiếu Văn Đế đã phải vội vã giải quyết quan hệ với nhà Triệu. Lục Giả, người từng đi sứ phong Vương cho vua Triệu, một lần nữa được cử đi sứ Nam Việt. Lý do Lục Giả đưa ra để thuyết phục Triệu Văn Đế bỏ xưng chế là chuyện mồ mả người thân và con em ở Chân Định đang thuộc nhà Hiếu. Lý do này thực là “lãng xẹt” vì xét ra vua Triệu đã hơn nửa thế kỷ không về quê, mồ mả với người thân đâu có quan trọng so với ngôi Đế nữa. Hợp lý hơn như theo truyền thuyết Việt cho biết, Triệu Việt Vương nghĩ đến ân tình cũ với Lý Nam Đế (Lưu Bang) từ khi khởi nghĩa kháng Tần nên mới đồng ý giảng hòa với Lý Phật Tử – con cháu họ Lưu. Triệu Văn Đế là con của Triệu Túc, dòng dõi nhà Chu, nên mồ mả và người thân ở đây phải chăng là chỉ tông miếu và con cháu của Chu Vương? Chỉ khi vua Triệu thực sự xuất thân là quý tộc từ thời Chiến Quốc thì mới có mồ mả và dòng dõi ở phương Bắc. Sau chuyến đi sứ của Lục Giả, Triệu Văn Đế đồng ý bỏ xưng chế và xưng là phiên vương khi thông sứ. Nhưng trong nước ông vẫn dùng ấn và nghi lễ Đế vị như thường, mà bằng chứng là những chiếc ấn vàng trong lăng mộ của ông ở Quảng Tây. Một chi tiết mà Nam Việt Úy Đà liệt truyện chép không rõ ràng là về Triệu Hồ. Sử ký chép Hồ là cháu Triệu Vũ Đế nhưng không rõ thời gian mất, tựa hồ như chuyện của Triệu Hồ được ghép vào dòng sử nước Nam Việt vậy. Lăng mộ tìm được ở Quảng Tây cho thấy Văn Đế có tên là Triệu Mạt. Và Văn Đế là người đã xưng Đế, chứ không phải ở thời kỳ đã bỏ Đế hiệu như Sử ký chép. Chuyện Triệu Hồ là cháu của Triệu Đà có lẽ là chép theo truyền thuyết Mỵ Châu – Trọng Thủy. Sự thực thì Trọng Thủy là con của nhà Tần họ Triệu, chứ không phải nhà Triệu nước Nam Việt. Triệu Hồ phải chăng tương đương với công tử Hồ Hợi, tức Tần Nhị Thế?
Cuối thời Triệu Văn Đế đã xảy ra chuyện Mân Việt Vương đánh phá biên giới với Nam Việt. Triệu Văn Đế muốn lợi dụng quân đội nhà Hiếu nên báo cho nhà Hiếu xin giúp binh. Không ngờ quân Mân Việt tự mâu thuẫn nội bộ mà tan. Triệu Văn Đế đành phải tạ ơn nhà Hiếu bằng cách cho thái tử Anh Tề vào chầu làm con tin.
Văn Đế hành tỉĐế ấn trong mộ Văn Đế Triệu Mạt ở Quảng Tây.
Nam Việt vong quốc
Như vậy Triệu Văn Đế mất năm Kiến Nguyên thứ 4 (137 TCN), là năm mà Sử ký chép Triệu Vũ Đế băng hà. Anh Tề làm con tin ở Trường An hơn chục năm, quay về kế vị. Anh Tề lập tức dấu đi Đế ấn. Hành động dấu ấn này khá khó hiểu. Anh Tề dấu ấn để làm gì? Trong cách nhìn mới thì hành động này có thể hiểu là Anh Tề đã bỏ việc dùng Đế hiệu mà Triệu Văn Đế vẫn duy trì ở trong nước. Anh Tề trở thành Triệu Minh Vương, thần phục nhà Hiếu. Rất có thể Đế ấn này là chiếc móng rồng mà thần nhân đã trao cho Triệu Quang Phục ở đầm Dạ Trạch. Anh Tề là Nhã Lang trong truyền thuyết Việt, đã dấu móng rồng thần đi, dẫn đến việc Nam Việc mất nước. Những diễn biến tiếp theo của nhà Triệu Nam Việt thì đã khá rõ ràng. Minh Vương mất, con thái tử Hưng lên nối ngôi, là Triệu Ai Vương. Mẹ là Cù hậu làm Thái hậu, truyền thuyết Việt gọi là Cảo Nương. Do đã đánh mất Đế hiệu, thần phục nhà Hiếu nên mẹ con Cù hậu đã bị thừa tướng họ Lữ giết. Kiến Đức được Lữ Gia lập làm vua Triệu Vệ Dương Vương. Nguyên Đỉnh năm thứ 5, Hậu Lý Nam Đế cho Lâu thuyền tướng quân Dương Bộc và Phục Ba tướng quân Lộ Bác Đức tấn công, Phiên Ngung thất thủ. Vua Triệu cùng Lữ Gia lên thuyền chạy về đến cửa Đại Nha ở Nam Định thì bị bắt. Nhà Triệu nước Nam Việt chấm dứt từ đây.
Xã Đường Sâm huyện Chân Định phủ Kiến Xương theo trước đây phụng thờ Triệu Vũ Hoàng Đế và Hoàng hậu Trình Thị, trải qua các triều đại đều đã được phong tặng. Đến Hoàng triều hiện nay (thời những năm Gia Long, Minh Mệnh) sắc phong cho phụng thờ theo như cũ, vâng khai sự tích các tuần tiết. Sự thần ở trong quốc sử, từ tế xuân độ hè, nhập tịch đầu thu, cúng thành giữa thu, cùng ruộng đó là ruộng dành riêng cho phụng sự thần, chỉ biết vốn là như vậy. Còn tại sao như vậy thì mờ mịt không biết gì thêm. Là những người lo việc thờ phụng, phàm là người có suy nghĩ, đều cảm thấy không thoải mái trong lòng. Nên nếu thấy có dã sử thế gia, thiế biên, thế ký, đều tìm tòi, tham khảo, kê cứu tỉ mỉ để xác định được sự tích. Hồi tháng giữa thu năm Canh Thân, nghe nói ở xã Bằng Đắng huyện Bạch Hạc, Sơn Tây có người là hậu duệ của Lễ bộ Thượng thư thời niên hiệu Vĩnh Hựu, gia đình có cất giữ Ghi chép ngọc phả cổ của chi Càn, bậc Thượng đẳng quốc tế. Bèn soạn lễ đến để xin sao chép vậy. Ngọc phả này được vâng soạn bởi lời của Hàn lâm Đông các Đại học sĩ Nguyễn Bính, vâng chép bởi chữ của Bát phẩm Thư lại Nguyễn Hiền. Trong số những lời kể đó có thể thời gian tương đối lệch trước sau, sự việc có thể sai khác, hãy cứ chép để đó mà không sợ rườm rà. Còn những lời hợp lý, sự việc tương đồng thì nên trích lấy tham khảo trong các bộ quốc sử để so sánh cho đầy đủ.
Phả lục cổ này chép rằng:
Xưa Bắc quốc, quận Linh Sơn có người quê Chân Định, họ Triệu, tên Đức công, vợ là Đào Thị Hoan, do trời tác hợp hơn 20 năm, cầm sắt tuy hài hòa mà giấc mộng điềm gấu sinh trai chưa đến. Từ đó ra sức tạo phúc. Một đêm đẹp trời Đức công và Thái bà ngắm trăng ở trước sân, đến giữa canh Hai, dựa lan can mà mông lung thiếp đi. Bỗng thấy có một người đến đứng trước mặt, tay cầm chiếc râu rồng nói:
Ta là Thiên sứ, vâng thừa mệnh của Thượng đế sai ta xuống đây cho vợ chồng các ngươi chiếc râu rồng này, ngày sau sẽ sinh ra một người con trai là thánh đồng xuất thế, dựng nước cứu dân.
Nói xong bèn bay lên không mà đi. Thái bà vì thế mà có mang thai, đến năm Ất Tỵ (Chu Noãn Vương năm thứ 59, Đông Chu Quân năm đầu), ngày mồng 1 tháng 4 Thái bà ở trong nhà nhìn ra thấy mây lành năm sắc như từ trên trời hạ thẳng xuống. Ngày hôm đó sinh Đế, râu rồng mắt phượng, tay dài quá gối. Khi lên 5 tuổi (Đông Chu Quân năm thứ 5) đã hiểu âm luật. Cha mẹ rất vui mừng cho đó là được phúc trời ban, nhân đấy đặt tên là Đà (nói đến khả năng hiểu biết khác người vậy). Bèn tìm thầy cho đi học với Dương Đường tiên sinh. Được 5-6 năm trên từ thiên văn dưới đến địa lý, không gì là không thông hiểu. Mọi người gặp ngài đều cho rằng đúng là một đấng nam nhi tốt, tất sẽ là người con làm rạng rỡ nghiệp nhà vậy. Chẳng được bao lâu, Đức công và Thái bà đều bị bệnh đau đầu mà cùng qua đời (tương truyền là ngày mồng 5 tháng 5). Đế làm lễ an táng ở bãi núi Linh Sơn. Hàng ngày ngài thương khóc thảm thiết không nguôi, thường than rằng:
Phận làm con khi cha mẹ còn sống không phụng dưỡng, khi cha mẹ mất đi không chôn cất, thì sau này dẫu có nghìn chuông vạn xe đem đến cũng không thể báo đáp được.
Mỗi khi ngồi nhàn nói chuyện bàn luận cùng bạn bè, không ai là không sợ phục. Ngài nói rằng:
Bậc trượng phu có khí khái đích thực, sao lại chỉ vùi đầu vào nghiên bút mãi được? Chi bằng học thêm thuật cung tên, nghiền ngẫm binh thư.
Đến khi trưởng thành ngài làm quan cho nhà Tần. Khi ấy là thời nhà Thục, An Dương Vương năm thứ 44 (Tần Thủy Hoàng năm thứ 33), Tần sai hiệu úy Sử Lộc dẫn quân sĩ đi thuyền nhẹ đào kênh chở lương thực, thâm nhập Lĩnh Nam, chiếm lấy đất Lục Lương, đặt thành Quế Lâm, Nam Hải, Tượng quận. Lấy Nhâm Hiêu làm quan úy Nam Hải, Đế làm quan lệnh Long Xuyên (tức huyện Nam Hải), dẫn những người đi đày đến đóng ở Ngũ Lĩnh (năm đó Đế 33 tuổi). Đế đi du hành đến trang Đường Sâm, phụ lão nhân dân mổ trâu chúc mừng. Đế thấy nơi đây có địa thế phong quang thắng cảnh. Hôm đó lệnh dựng hành cung ở bên sông để làm nơi dạo chơi ngắm cảnh.
Một hôm Đế đi chơi trên đường gặp một người con gái có nhan sắc đẹp khác thường, trong lòng rất ưa thích, nên cho gọi người trong trang đến hỏi. Người đó đáp rằng đó là con gái nhà họ Trình, tên Lan Nương, chưa lấy chồng (Trước đây ở trang Đường Sâm có người họ Trình, tên là ông Liên. Vợ người bản trang là Đinh Thị Ngoạn, tuổi ngoài 40, nằm mơ tìm được một chiếc gương ngọc, tự nhiên có mang. Đến ngày mãn thai mùa thu ngày 15 tháng 7 sinh hạ một người con gái, mặt ngư gương ngọc, sắc tựa hoa mai. Đến năm 18 tuổi tứ đức công dung ngôn hạnh đều vẹn toàn, bèn đặt tên là Lan Nương). Đế bèn sai người mang đồ sính lễ đến nhà họ Trình. Nhà họ Trình rất vui mừng, gả con gái cho Đế.
Thế là Đế chọn ngày đón dâu, đón về cung sở. Từ đó Đế lưu lại sống ở cung ấp, giáo hóa nhân dân thành phong tục lễ nghĩa. Khi phu nhân mang thai (mùa đông ngày 10 tháng 10) sinh hạ được một người con trai, đặt tên là Trọng Thủy. Đến khi tròn 1 tuổi Đế mời phụ lão, hào mục đến cùng ăn uống, nhân đó nói rằng:
Người dân trong trang với vợ chồng ta thật là tình quê ngoại, đâu chỉ là nghĩa một ngày. Ta có 30 nén vàng giao cho phụ lão nhân dân để mua thêm ruộng ao, lưu để ngày sau xây dựng đền miếu, làm chỗ phụng sự vợ chồng ta thành dấu tích không mất vậy.
Vào năm Thục An Dương Vương thứ 48 (Tần Thủy Hoàng năm thứ 37, năm này Thủy Hoàng mất), Nhâm Hiêu cùng với Đế nhân đó mưu đồ xâm chiếm Thục, bèn dẫn quân đến đánh. Đế đóng quân ở núi Tiên Du, Bắc Giang, cùng với An Dương Vương đánh lớn. An Dương Vương lấy nỏ thiêng đem bắn. Đế thua chạy. Khi ấy Nhâm Hiêu dẫn thủy quân đến tại sông Tiểu giang, nay là bến Đông Hồ, phạm vào thổ thần mà mắc bệnh, quay về nói với Đế rằng:
Nhà Tần vong rồi, hãy dùng mưu đánh Phán (tên của An Dương Vương) có thể dựng nước được.
Đế biết An Dương có nỏ thần không thể chống được, bèn lùi về giữ núi Vũ Ninh, cử sứ sang giảng hòa. Bèn chia sông Bình giang về phía Bắc do Đế cai quản, về phía Nam An Dương Vương cai quản. Đế sai Trọng Thủy vào làm thị vệ, cầu hôn với con gái Vương là Mị Châu. Vương đồng ý. Trọng Thủy cùng với công chúa ở lại Thục. Qua được 3 năm, Trọng Thủy mới dụ Mị Nương lấy nỏ thần cho xem, giấu hủy tráo lẫy nỏ đó. Rồi Trọng Thủy lấy cớ về Bắc để thăm thân, nói với Mị Châu rằng:
Ân tình vợ chồng không thể nào quên. Nếu như hai nước trở nên bất hòa, Nam Bắc cách trở, ta đến đâu để gặp được nhau đây?
Mị Châu nói:
Thiếp có một chiếc đệm gối lông ngỗng, thường mang theo mình. Đi đến đâu thì sẽ nhổ lông để ở nơi ngả đường mà đánh dấu.
Trọng Thủy về báo việc lên Đế. Đến năm Quý Tỵ [An Dương Vương] năm thứ 50 (Tần Nhị Thế năm thứ 2) Nhâm Hiêu bệnh sắp mất, nói với Đế rằng:
Nghe nói bọn Trần Thắng tác loạn, lòng người không biết dựa vào ai. Nơi đất này hẻo lánh, ta sợ nhiều đạo tặc xâm phạm. Do đó muốn chặn đường mà tự giữ (nơi Tần mở đường vào Việt vậy), đợi xem các chư hầu biến động ra sao.
Nhâm Hiêu bệnh nguy kịch, nói:
Phiên Ngung là nơi dựa núi cách sông, Đông Tây mỗi chiều dài ngàn dặm, lại có người Tần trợ giúp, nên cũng đủ để dựng nước hưng vương, làm chủ một phương. Trưởng lại trong quận không có ai đủ chí mưu, nên mời riêng ông đến để bàn.
Nhân đó cho Đế thay mình. Nhâm Hiêu chết, Đế lập tức truyền hịch đến các cửa ải Hoành Bồ, Dương Sơn, Hoàng Khê rằng:
Giặc loạn đã đến. Phải nhanh chóng chặn đường, tập hợp quân lính để tự giữ.
Hịch truyền đến, các châu huyện đều hưởng ứng. Thế rồi Đế giết hết các trưởng sử do Tần cắt đặt, lấy các thân thuộc bạn bè của mình cho thay thế để quản. Sau ít lâu Đế phát binh đánh Thục Vương. Vương không biết nỏ thần đã mất, vẫn đánh cờ, cười nói rằng:
Bọn chúng không sợ nỏ thần của ta sao?
Quân của Đế tiến sát đến. Thục Vương giương nỏ bắn thì nỏ đã gẫy, nên thua chạy, đặt Mị Châu ở trên ngựa cùng với Vương chạy về phía Nam. Trọng Thủy nhận dấu lông ngỗng mà truy đuổi theo. Thục Vương chạy đến bờ biển, đường cùng không thuyền chở tiếp, bèn hô:
Con một lòng trung tín, vì bị người lừa dối, xin hóa thành châu ngọc mong rửa sạch mối thù này.
Vương cuối cùng cũng chém Mị Châu, máu chảy trên mặt nước. Trai sò nuốt vào bụng hóa thành châu ngọc. Thục Vương cầm sừng văn tê bảy tấc mà đi vào biển (tê giác rẽ nước tương truyền nay chính là vùng núi Dạ xã Cao Xá, Diễn Châu).
Trọng Thủy đuổi tới nơi thấy Mị Châu đã chết, thương khóc ôm lấy xác mang về an táng ở Loa thành, xác hóa thành đá ngọc. Trọng Thủy thương nhớ Mị Châu, trở về về nơi nàng thường trang điểm tắm gội, đau buồn không chịu nổi, cuối cùng nhảy xuống giếng mà chết. Người đời sau có được ngọc minh châu ở biển Đông lấy nước giếng này rửa thì sắc màu sẽ càng sáng bóng. Năm đó nhà Thục mất, nhà Triệu khởi hưng vậy.
Kỷ nhà Triệu năm đầu Giáp Ngọ (Đế 50 tuổi, Tần Nhị Thế năm thứ 3) Đế thắng được nhà Thục, chiếm được đất Lâm Ấp, Tượng quận, tự lập là Nam Việt Vương, đóng đô ở Phiên Ngung (nay chính là Quảng Đông). Khi đó Hoàng hậu vẫn còn đang ở nơi hành cung trước đây, bỗng có một trận cuồng phong từ phía Đông thổi tới, quấn quanh lấy thân. Rồi trong chốc lát Hoàng hậu tự hóa (tương truyền là ngày 20 tháng 12). Hôm đó các phụ lão và nhân dân sở tại dâng biểu tấu lên Đế. Đế nghe tấu rất đau lòng, liền lệnh sứ thần đến nơi hành cung làm lễ an táng. Sứ thần đến chưa kịp làm lễ thì thấy mối đùn lên thành mộ phần. Bèn dựng thành miếu ở trên lăng để phụng thờ (tại thôn Thượng Hòa). Gia phong Hoàng hậu Phương dung Trình Thị Đại vương, chuẩn cho các thôn Đường Sâm, Thượng Gia, Thượng Hòa cùng phụng thờ.
Quý Mão năm thứ 10 Đế lệnh cho 2 quan sứ làm chủ hai quận Giao Chỉ, Cửu Chân. Ất Tỵ năm thứ 12 nhà Hán đã định được thiên hạ, nghe tiếng Đế đã là vua Việt nên sai Lục Giả đến bái Đế là Nam Việt Vương, giao cho tỷ phù tín vật để thông sứ, hòa hợp cùng với Bách Việt để không gây nạn cướp phá. Lục Giả đến Việt, Đế cùng với Lục Giả bàn luận so sánh Hán Việt. Sự thể xong, Đế bèn giữ Lục Giả ở lại vài tháng, tặng cho Lục Giả tơ lụa, trang phục đáng giá ngàn vàng. Đến khi Lục Giả trở về lại tặng ngàn vàng.
Đinh Tỵ năm thứ 24, Hán Cao Hậu xưng chế, cấm buôn bán đồ sắt với Nam Việt. Đế cho rằng đây là kế của Trường Sa Vương muốn dựa vào uy đức của nhà Hán mưu tính nước Việt phải bỏ xưng vương. Mùa xuân năm Mậu Ngọ, Đế lên ngôi Hoàng đế, phát binh đánh Trường Sa, đánh bại được mấy quận rồi trở về.
Canh Thân năm thứ 27 Hán cử Long Lự hầu Chu Táo đến đánh nước Việt ta để báo thù sự việc Trường Sa. Đế nhân đó lấy binh uy và tài vật chiêu phủ Mân Việt, Âu Lạc (tức Cửu Chân, Giao Chỉ) đều về theo phụ thuộc. Đất đai khi đó Đông Tây hơn vạn dặm. Đế đi xe mui vàng, cắm cờ tả đạo, xưng chế, sánh ngang với Hán.
Nhâm Tuất năm thứ 29 (Hán Văn Đế năm đầu), Hán Văn Đế vì mồ mả người thân của Đế ở tại Chân Định mà cắt đặt người phụ trách trông coi, ngày tháng phụng thờ, lại cho gọi con em của Đế đến cho chức quan quyền quý, ban tặng rất hậu. Văn Đế cho Lục Giả làm Thái trung đại phu, đến đưa thư cho Đế (có trong sử Hán và sử Việt).
Đế bèn vâng chiếu làm phiên vương, giữ lệ nạp cống hàng năm. Theo đó phàm là khi Đế giao sứ với Hán thì xưng vương triều, gọi như chư hầu của phương Bắc. Còn trong nước vẫn theo tên hiệu cũ. Cho nên Nam Bắc giao hảo, quân dân hai bên được nghỉ ngơi. Qua hơn 30 năm người Bắc không dám xem thường.
Canh Tý năm thứ 67 (Cảnh Đế năm thứ 9) tháng 12 , mặt trời như màu tía, ngũ tinh chuyển động ngược chiếm vào cung Thái vi, trùm suốt trong thiên đình.
Giáp Thìn năm thứ 71 ngày mồng 6 tháng 8 Đế không bệnh mà mất (thọ 120 tuổi), chôn cất ở cửa Tây trong nội thành. Sau đó ít lâu có lệnh truyền các hành cung nơi ở cũ lập miếu. Miếu cũ ở trang Đường Sâm là đền chính. Có một đôi búa nguyệt tại đây là tích việc dựng nước này. Đến triều nhà Trần tặng phong Đế là Khai thiên Thể đạo Thánh võ Thần triết Hoàng đế. Hoàng hậu Trình Thị cũng được phối thờ.
Đến hoàng triều Gia Long năm thứ 3 ngày 13 tháng 12, bộ Lễ vâng soát lễ đế vương các triều đại, xét rằng:
Triệu Vũ Hoàng đế họ Triệu tên Đà, người Chân Định nước phương Bắc, cuối thời Tần làm chức quan lệnh Long Xuyên, Nhâm Hiêu chết, thay Hiêu làm quan úy Nam Hải, diệt An Dương Vương mà có được nước, xưng là Nam Việt Vương, lại xưng Triệu Vũ Đế, chống lại nhà Hán, là người khởi đầu đế vương nước Việt ta. Sử chép mở nước vạn dặm, truyền quốc trăm năm, đáng là vị vua danh tiếng, ở ngôi 71 năm, truyền vị 4 đời. Hoàng hậu Trình Thị, người Đường Sâm, con trai Trọng Thủy, nhân lấy tên làng thủa tắm gội mà đặt tên cho huyện. Nay dân huyện Chân Định còn thờ phụng nhiều.
Tế mùa xuân vào tháng 2 là ngày quốc tế các triều đại, quan phủ huyện đều đến làm lễ tế lớn. Thôn dân cúng lễ, phục dịch rất tốn kém, không đủ sức lực và của cải để làm. Đến triều Lê Cảnh Hưng năm thứ 24 dân xã trình lên xin được cho về tự lo việc tế lễ. Vua đồng ý cho phép miễn việc mổ trâu làm lễ. Chỉ có lệ cúng đầu trâu và tiền lệ phí là còn trong sổ giao việc.
Đế họ Triệu, tên Đà, người Chân Định. Đầu thời Tần, Nhâm Hiêu ở Nam Hải bị bệnh, cho gọi gấp Đế tới. Đế đang làm chức lệnh ở Long Châu. Nhâm Hiêu nói:
– Nhà Tần vô đạo, thiên hạ cực khổ. Ta nghe Trần Thắng tạo loạn, thiên hạ không biết lúc nào được yên. Phiên Ngung có thế núi hiểm trở, vốn có biển Nam, Đông Tây vài ngàn dặm, lại cùng Trung Quốc nương tựa. Cũng là một nơi đứng đầu các châu, có thể lập nước riêng.
Hiêu mất. Đế đảm nhận việc úy của Nam Hải, bèn tức thời gửi hịch đi các nơi, chặn đường, tụ hợp quân đội, diệt các quan lại nhà Tần, tấn công chiếm Quế Lâm, Tượng quận, tự lập làm Nam Việt Vũ Vương, đóng đô ở thành Phiên Ngung. Khi Hán Vương dẹp Sở, lên ngôi, ban chiếu lập Đế làm Nam Việt Vương, sai Lục Giả đem ấn thao cùng với phù tín để thông sứ, khuyên hòa tập với Bách Việt để biên cương phía Nam không có tai hoạ. Khi Lục Giả đến, Đế ngồi xổm mà tiếp. Lục Giả nói:
– Vương là người Trung Quốc, phần mộ thân thích đều ở Chân Định. Nay nhân giữ khư khư đất Việt mà với thiên tử hán không chịu khuất phục. Điều này có thể được không?
Thế là Đế mới ngồi dậy, tạ lỗi rằng:
– Ta ở chốn man di đã lâu, nên đã quá thất lễ.
Rồi cùng tiếp Lục Giả. Được vài ngày nói:
– Nước Việt không có nhiều người có thể nói chuyện được cho đến khi tiên sinh đến, hàng ngày tôi được nghe những điều chưa từng được nghe.
Đế tặng cho Lục Giả túi đựng đồ đáng ngàn vàng. Lục Giả trở về nước Bắc.
Đế cất quân xuống phía Nam, giao chiến với An Dương Vương đang đóng đô ở thành Cổ Loa. An Dương Vương lấy nỏ thần bắn ra. Đế bèn lùi quân về đóng ở chân núi Trâu Sơn (nay ở chân núi Trâu Sơn, huyện Vũ Ninh có miếu thờ Thánh đế), cùng với An Dương Vương đối đầu với nhau. Rồi Đế đề nghị thông hòa. An Dương Vương vui mừng, đồng ý từ Tiểu giang về phía Bắc do Đế cai trị, từ sông đó về phía Nam do Vương cai trị.
Nhân đó Đế giả cách sai con là Trọng Thủy vào làm cận vệ, cầu hôn với con gái Vương là Mị Châu. Vương sơ ý không biết là kế gian nên đồng ý. Trọng Thủy dụ Mị Châu trộm lấy lẫy nỏ thần giấu đi, tìm một lẫy nỏ khác đổi móng của Rùa vàng, rồi nói dối với Mị Châu là muốn về thăm hỏi cha mẹ. Nhân đó nói:
– Tình cảm vợ chồng không thể nào mất. Ơn sinh thành của cha mẹ không thể đổi. Ta nay về thăm cha mẹ. Nhỡ sau này hai nước bất hòa, Bắc Nam cách trở. Ta đến đâu để có thể gặp được nhau?
Mị Châu nói:
– Thiếp thân là nữ nhi, mà nay gặp cảnh chia biệt, tình này khó vượt. Thiếp có một chiếc gối gấm lông ngỗng, thường mang theo người, đến nơi nào thì sẽ nhổ lông mà thả trên đường để biết là ở nơi đó.
Trọng Thủy giấu lẫy nỏ mà về, tâu lên Đế. Đế được việc đó rất vui mừng, bèn phát quân tấn công An Dương Vương. Vương không biết là lẫy nỏ đã mất, vẫn ngồi chơi cờ mà tự cười rằng:
– Quân Bắc không sợ nỏ thần của ta sao?
Đế dẫn quân đến dưới thành. Vương dương nỏ thì thấy lẫy thần đã mất, đành thua chạy. Vương để Mị Châu ngồi sau ngựa mà chạy về phía Nam. Trọng Thủy nhận theo lông ngỗng. Vương chạy đến bờ biển thì cùng đường, không có thuyền chèo, bèn cầm sừng tê bảy tấc theo Rùa vàng mở đường nước vào biển mà đi ở xứ Hải Sơn, xã Cao Xá, quận Diễn Châu. Mị Châu ngẩng lên trời nói:
– Thiếp một lòng trung tín lại bị người lừa gạt. Nay xuống nước xin hóa thành châu ngọc để rửa sạch mối thù nhục này.
Mị Châu bèn nhảy xuống nước chết bên bờ biển. Trai ngọc uống vào hóa thành minh châu. Đế dẫn quân truy đến nơi thì thấy một vùng trống không, chỉ thấy thi thể của Mị Châu ở đó. Trọng Thủy ôm xác Mị Châu về chôn cất ở Loa thành, thi thể hóa thành đá ngọc. Trọng Thủy vì đó rất đau đớn, khi đến xứ Trang Dục tưởng như thấy hình thể Mị Châu, bèn đầu thân xuống giếng mà chết (tương truyền ngọc minh châu rửa bằng nước giếng này thì sẽ trở nên trong sáng).
Đế chiếm giữ nước Âu Lạc, khai mở đất đai, phương Nam đều bình được. Khi Lã Hậu nhà Hán không cho phép thông quan mua bán đồ sắt, Đế tức giận phát binh đánh hạ Linh Lăng, Trường Sa. Nhân binh uy đó lấy tài vật đút lót mà sai khiến Mân Việt và Tây Âu Lạc. Biên cương Đông Tây mở hơn vạn dặm, tự xưng là Nam Việt Vũ Đế, lên ngôi Hoàng đế, đi xe hoàng ốc, cắm cờ tả đạo, xưng “Chế”, cùng với Hán Trung Quốc đối đầu.
Hán Vương nhân mồ mả người thân của Đế ở tại Chân Định, đặt người giữ ấp đó ngày tháng phụng thờ, gọi con cháu Đế đến ban thưởng hậu hĩ, lại sai Lục Giả đi sứ, gửi thư cho Đế rằng:
– Trẫm là con vợ lẽ của Cao Đế. Khi có biến họ Lã, nhờ sức của các công thần mà dẹp được yên. Trẫm vì các vương hầu không cho chối từ nên không thể không nhận lên ngôi. Trước kia nghe Vương đem quân đánh biên giới, Trường Sa khổ sở không ngừng, Nam Quận lại càng khổ. Nước của Vương có thể được lợi riêng sao? Tất phải chết nhiều quân sĩ, hại các quan tướng tài, làm cho vợ góa chồng, con mồ côi, cha mẹ mất con. Được một mất mười. Trẫm không nhẫn tâm làm vậy. Có được đất của Vương cũng không thành lớn thêm. Có được tài vật của Vương cũng không giàu thêm. Xin cùng Vương bỏ những điều hiềm khích trước đây mà thông sứ như xưa.
Lục Giả đến, Đế nhận chiếu, hạ lệnh:
– Trong một nước không thể hai người hùng cùng lập ngôi, không thể hai người hiền ở cùng một thời.
Nhân đó Đế gửi thư xưng:
– Man di đại trưởng lão phu, thần, vốn là quan sứ ở Việt trước đây. May mắn Cao Đế ban cho thần ấn tỉ. Huệ Đế vì nghĩa không nỡ tuyệt. Lão phu ở Việt đã 49 năm, đến nay đã có cháu bồng rồi, nhưng ngày đêm thức ngủ không yên, ăn uống không biết vị ngon, mắt nhìn không thấy sắc đẹp, tai không nghe thấy tiếng chuông trống, vì không được phụng sự nhà Hán vậy. Nay may mắn được ban cho thông sứ như trước, Lão phu dù chết xương cũng không nát.
Đế bèn nhận hòa với Hán Đế. Đương khi đó Đế hỏi Lục Giả rằng:
– Ta so với Hán Cao Đế thì thế nào?
Lục Giả nói:
– Vương sao dám so với Cao Đế được.
Đế nói:
– Ta hận là không khởi binh ở Phong Bái, sao lại không bằng Hán?
Lục Giả sắc mặt tiu nghỉu.
Đế ở ngôi 71 năm, trải xuân thu thọ 120 tuổi. Đế thừa khi nhà Tần loạn, chiếm hữu Lĩnh Biểu, đóng đô ở Phiên Ngung. Thời Hán Văn Đế làm đế một phương, có lòng yêu dân, có trí tuệ giữ gìn đất nước, có võ công mạnh như Tàm Tùng, văn giáo vang nơi Tượng quận. Lấy thi thư mà giáo hóa phong tục trong nước. Lấy nhân nghĩa mà cố kết lòng dân. Dạy dân trồng trọt, dệt vải, nước giàu quân mạnh, Nam Bắc giao hòa. Thiên hạ vô sự. Là vị chủ có chân tài lược anh hùng. Trị nước một thời lâu dài vậy.
Truyền đời Văn Vương, Minh Vương, Ai Vương, Vệ Dương Vương tất cả được 5 đời. Tới khi Hán Vũ Đế thôn tính lấy được nước đó, phân đặt các quan thú lệnh. Con cháu lại tụ tập tại những nơi vắng vẻ không người ở cửa biển Thần Phù, Hoành Sơn. Chế tạo thuyền bè, vượt biển đột nhập vào đất liền, cướp đoạt người ở bờ biển, giết các quan thú lệnh nhà Hán. Dân sợ phục, gọi là Nam Triệu.
Cho tới thời Ngô Tôn Quyền thì từ các xứ núi Thiên Cầm, Hà Hoa, Cao Vọng, Điểu Tồn, Hải Ngạn, Lại Bộ, Vọng Cái, Trang Chử, Thạch Song, Lôi Sơn, núi cao biển sâu, sóng gió hiểm trở, đều có nạn Nam Triệu, thường lấy việc cướp bóc làm nghề. Đồ đảng chúng khá mạnh, bèn lấy của cải châu báu đút lót cho nước Tây Bà Dạ để cầu cứu trợ.
Cuối thời Tấn, thiên hạ đại loạn, thổ tù Triệu Ông Dịch cùng nhiều anh em đồ đảng dũng lược hơn người, nên được chúng phục theo. Cùng với đồ đảng Nam Triệu hơn hai vạn người chia giữ bờ biển ở các đầu thành 2 lộ. Trên từ Quỳ Châu đến Diễn Châu là lộ Già La. Từ Cầm Châu đến Hoan Châu là lộ Lâm An. Mổ trâu ngựa để kết thề. Do đó xây thành ở làng Cao Xá, Diễn Châu. Đông giáp biển, Tây đến nước Bà Dạ, Nam tới Hoành Sơn, do Triệu Ông Dịch cai quản.
Nhà Tấn lệnh cho tướng quân Tào Cam tiến đánh. Trải qua 4-5 năm, quân Tấn không chịu nổi khí núi chết quá nửa. Tấn rút quân về.
Sau Triệu Việt Vương, tên húy là Quang Phục, sinh ở làng Lan Cứu (nay là xã Xuân Lan), là hậu duệ của Cổ Tiên Thánh Đế. Thời Tiền Lý Nam Đế là Tả tướng quân. Nhà Lương Tiêu Diễn lệnh cho Trần Bá Tiên dẫn quân xâm chiếm phương Nam. Nam Đế tị cư ở động Khuất Liêu rồi mất tại đó. Việt Vương thay quyền nắm giữ đất nước, thấy sức lực không thể giữ bèn lùi về Dạ Trạch. Vùng này đất trũng thấp, khó đi bằng đường bộ. Vương dùng thuyền độc mộc nhân buổi tối ra đánh, cướp lấy lương thực, cầm cự lâu dài để làm quân giặc suy yếu. Trong 3-4 năm quân Lương không giao chiến được. Bá Tiên than rằng:
– Xưa gọi là đầm một đêm bay lên trời. Nay phải gọi là đầm một đêm trộm cướp vậy.
Đến khi Hầu Cảnh gây loạn, Bá Tiên trở về nước, giao lại cho tì tướng Dương Sàn cầm quân. Việt Vương trai giới lập đàn ở trong đầm, đốt hương cầu đảo trời đất cùng thần linh bản thổ. Bỗng thấy có thần nhân cưỡi rồng hạ xuống trong đầm, nói với Vương rằng:
– Nơi ta bay lên trời là chốn linh thiêng. Nhà ngươi đã thành tâm cầu khấn, ta vì đó mà đến cứu giúp để dẹp yên tai họa, loạn lạc.
Xong bèn tháo móng rồng trao cho Vương, nói là dùng để đặt ở mũ đâu mâu, nhằm hướng đó thì giặc tất đều sẽ bị diệt.
Nói xong thì bay về trời. Vương làm theo như lời đó. Quân Lương thua to, giết được tướng Dương Sàn. Đuổi diệt được quân Lương. Vương mới lập làm Triệu Việt Vương, vào ở trong thành Long Biên. Ban chiếu sửa hai thành Loa Lộc, Vũ Ninh. Đặt tên là nước Nam Việt.
Lại có người họ tộc của Tiền Nam Đế là tướng Lý Phật Từ từ động Dã Năng trở về. Vương thấy Phật Tử là anh họ Nam Đế, không nỡ tận tuyệt, bèn cắt đất ở Cát Châu cho ở đó. Phật Tử cho con là Nhã Lang cầu hôn với con gái Vương là Quả Nương. Vương đồng ý.
Nhã Lang nịnh vợ rằng:
– Xưa hai cha của chúng ta còn là thù địch, nay lại là kết hôn nhân, thật là điều tốt thay! Cha nàng có thuật gì mà có thể đánh được quân của cha ta?
Quả Nương không biết thâm ý, ngầm lấy mũ đâu mâu móng rồng cho chồng xem. Nhã Lãng âm thầm tráo đổi móng đó, lại nói riêng với Quả Nương rằng:
– Ta nay dứt tình để về thăm cha mẹ. Vạn nhất chẳng may có giặc, vua cha của nàng gặp bất lợi, thì qua nơi nào nàng hãy lấy lông ngỗng ở chiếc gối gấm mà đánh dấu đường. Ta sẽ đến tương trợ.
Nhã Lang về bàn mưu với cha. Phật Tử đem quân đến. Ban đầu Vương không biết, tập hợp lính, đốc quân, đem mũ đâu mâu ra đợi giặc. Quân giặc tiến áp đến rất đông. Vương biết thế lực không chống lại được bèn đem con gái chạy về phía Nam. Giặc đều đuổi đến gần. Vương hô lớn rằng:
– Rồng vàng thần vương không giúp ta sao?
Bỗng Long vương chỉ cho thấy con gái Việt Vương tự rắc lông ngỗng, chính là giặc vậy. Vương rút đao mà chém. Vương cưỡi ngựa đến cửa biển Đại Nhã thì gặp nước ngăn trở bèn than rằng:
– Ta tới đường cùng rồi!
Rồng vàng mới rẽ nước thành đường, dẫn Vương đi vào trong nước. Quân Phật Tử đuổi đến chỉ thấy mênh mông không biết là đâu, bèn phải quay về.
Vương ở ngôi 23 năm, lập đền ở cửa biển Đại Nhã (nay là huyện Đại An) phụng thờ. Phật Tử sau rời đô về Phong Châu, ở ngôi 32 năm. Đến khi nhà Tùy đến xâm chiếm thì ra hàng và về Bắc. Người trong nước cũng lập đền ở cửa biển Tiểu Nhã phụng thờ, đối diện với đền Việt Vương.
Thần tích xã Ngô Cương, tổng Nhân Hữu, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh
Ngọc phả cổ chép về một vị Đại vương chính triều Triệu Vũ Vương phối thờ với một vị Đại vương (chi Cấn, bộ Thượng đẳng). Chính bản Quốc triều bộ Lễ.
Xưa Hùng Vương Sơn Nguyên Thánh Tổ khởi vận cơ đồ, hơn hai mươi [ngàn] năm Hùng Vương dựng nước. Núi xanh vạn dặm sáng lập nền móng cung điện kinh đô. Nước biếc một dòng khởi đạo đế thánh vương sáng mà cứu vật giúp nngười, thống quản 15 bộ, gọi là vị tổ ban đầu của Bách Việt. Có thơ rằng:
Sơ khai Nam Việt tự Kinh Dương
Nhất thống sơn hà thập bát vương
Thập bát thế truyền thiên cổ tại
Ức niên hương hoả ức niên phương.
Lại nói, khi cơ đồ họ Hùng 18 nhánh truyền tới thời Duệ Vương ngự trị, đóng đô ở sông Bạch Hạc Việt Trì, dựng nước tên gọi Văn Lang, quốc đô là thành Phong Châu. Vua có đại lược hùng tài, tư chất thánh triết, kế thừa tổ mở tông thêm, 17 đời cơ đồ thịnh thế. Trong sửa văn đức, ngoài phòng biên cương, cố sức hưng bình mà yên Trung Quốc.
Khi đó có một gia đình ông họ Triệu tên Hiển, vợ là Tạ Thị Hinh, thi lễ gia truyền, trâm anh kế thế, cùng là môn đăng hộ đối. Vợ chồng ông một lòng có đức hậu, việc thiện nhỏ cũng làm, không làm ra chút điều ác hại người, không vì lợi ích nào mà có lòng ích kỷ riêng cho mình. Mọi người nơi ấy đều cho là gia đình có nhiều thiện đức, tất sẽ gặp được điều vui lành.
Khi ông đã gần 60, bà Tạ Thị hơn 40 tuổi, mà con trai chưa thấy. Một tối bà Tạ Thị nằm ở trong nhà, đến cuối canh ba thì mơ màng nằm mộng, bỗng thấy một ánh hào quang sao rơi từ trên trời xuống thẳng vào người bà Tạ Thị. Bà bèn ôm lấy mà nuốt đi. Thấy sợ hãi mà tỉnh ra, kể lại chuyện. Ông nói: – Tất đó là điềm tốt lành.
Từ đó bà Tạ Thị thấy trong người có mang. Khi đó (ngày mồng 3 tháng 10 năm Nhâm Thìn) sinh được một người con trai, tư chất lạ kỳ, thể mạo khôi ngô. Ông nói: – Phúc lại càng phúc, đây là được nhận trời ban phúc lớn. Bèn đặt tên là Đà.
Mười tuổi thì đi học. Đến 16 tuổi tư chất cao trội, lực học tinh thông, đức độ hơn người, văn võ toàn tài. Đến khi Ông 12 tuổi thì cha mẹ đều mất. Ông bèn tìm đất tốt làm lễ an táng, trong nhà hương khói thờ phụng theo nghi lễ. Ba năm an táng xong mỗi ra làm quan cho Tần chức lệnh đất Long Châu, thuộc trong quân nhà Tần.
Đến khi đó Duệ Vương tuổi trời đã cao mà 20 hoàng tử đều đã theo nhau về nơi cảnh tiên, không còn dấu vết, không có người để lập nối ngôi. Nên có Thục chúa tên Phán chiếm nước xưng vương. Được hơn 50 năm tạo điều bạo ngược trong dân chúng. Trời giận dân oán.
Thế là Ngài trong lòng rất phẫn nộ, chỉnh đốn quân binh trăm vạn, ngựa khỏe ba ngàn, chia làm 5 đạo. Một đạo theo đường núi Thập Châu, Hoàng Tùng, Quỳnh Nhai mà ra. Một đạo theo đường hai châu Tuyên Quang, Tụ Long mà ra. Một đạo theo đường Lạng Sơn, Thái Nguyên, Kinh Bắc mà ra. Một đạo theo đường châu Minh Linh, Bố Chính mà ra. Một đạo theo cửa Hội Thống, Hoan Châu mà ra. Quân thủy bộ cùng tiến, tiếng quân vang dội.
Hôm đó Ngài tự dẫn quân tiến đến đạo Kinh Bắc (xưa gọi là quận Vũ Ninh), huyện Gia Định, phủ Thuận An, đi đến khu Ngô Cương trang Bùng Trì thì hiệp đồng đóng quân ở đó. Thấy ở đó có một cuộc núi sông bao bọc, rồng hổ cuộn ôm. Núi không cao mà bãi rộng. Sông nước hữu tình, tiện nghi, thấy cũng là một nơi quang cảnh đẹp vậy. Ngài bèn truyền quân sĩ cùng nhân dân lập một đồn trại ở đây để sau này chống quân Thục.
Do đó, phụ lão, nhân dân khu Ngô Cương trang Bùng Trì đều sợ mà làm lễ xin làm thần tử. Nhân đó xin nơi nay là đồn sở, sau xin được làm nơi thờ phụng. Ngài đồng ý, tặng cho 15 nén vàng để sau này mua thêm ruộng lúa dùng cho việc cúng tế.
Tối hôm đó đến cuối canh ba Ngài đang nằm mơ màng bỗng thấy có một lão ông, quần áo chỉnh tề, hình thù cổ quái, từ con đường bên mà đến, tự xưng:
Thần vốn là thần bản cảnh, tên Cường Bạo. Nay thấy vua dẫn quân dẹp Thục, muốn lại yết kiến, tự xin được âm phù giúp. Ngày sau xin được phối thờ.
Nói xong thì biến mất. Một lúc thì Ngài tỉnh lại mới biết là thần nhân ứng mộng trợ giúp. Thục chúa tất sẽ dẹp được. Sáng hôm sau Ngài lập đàn tế cáo trời đất cùng các linh thần, mổ trâu khao đãi quân sĩ và nhân dân. Cho gọi các vị phụ lão đến nói:
Ta sau này khi trăm tuổi, mỗi khi cúng tế hãy phối tế cùng với linh thần bản cảnh.
Sáng hôm đó bỗng thấy giặc Thục trùng trùng điệp điệp bốn mặt tiến đến. Ngài vị giặc Thục vây hãm, rất nguy khốn. Ngài mới ngửa mặt lên trời khóc và chúc rằng:
Hôm nay ta sẽ phải chết ở nơi đây sao?
Bỗng nhiên trên không thấy mây mù nổi lên, trời đất u ám, ban ngày như đêm. Ở giữa lại thấy có một đám mây đỏ từ trên trời hạ thẳng xuống nơi đồn quân. Ngài cùng các gia thần tướng sĩ vài trăm đội phấn chấn hô to:
Đám mây đỏ này giúp chúng ta rồi.
Bèn tập hợp quân sĩ lại chống trả. Một trận phá được vòng vây, chém được tướng giặc cùng các tì tướng vài ngàn tên, thu được vô số khí giới, lương thực, ngựa. Quay lại nhìn các quân sĩ thì đám mây đã không biết ở nơi nào nữa. Ngài than rằng:
Sinh mệnh của ta đều ở đây. Nay ta có thể phá Thục cũng lại là nhờ đám mây đỏ trợ giúp.
Thế rồi vua khải hoàn trở về kinh, lên ngôi hoàng đế, khao đãi các cấp tướng sĩ. Lai sai rời đô về Phiên Ngu, lập nước năm đầu. Thiên hạ thanh bình, trong nước vô sự.
Khi đó đang mùa xuân trăng sáng, Đế ngự ở cung rồng, thấy có một con rắn vàng quấn quanh ở cung rồng. Hai ban văn võ giúp vua hoảng sợ rạp xuống. Bỗng nhiên trời đất nổi lên một đám mây vàng hình như sợi thừng đỏ, từ trên trời hạ thẳng xuống sân rồng. Thấy thân Hoàng đế bay ra ngoài lầu thành, ngay khi đó thì hóa. Hôm ấy là ngày 15 tháng Giêng.
Thế rồi Thái tử lên ngôi xưng vương, phụng sắc tiến phong cho các nơi thần tử đều đón mĩ tự về nơi tứ dân lập miếu thờ.
Phong Chấn Nam Triệu Đà Phân phi Hùng hào Thần [vũ] Đại vương;
Phong Bản cảnh thành hoàng Thông minh Hộ quốc Cường Bạo Bảo an Trí dũng Đại vương.
Các sắc phục màu vàng, đỏ khi làm lễ đều cấm. Cho phép Ngô Cương trang Bùng Trì thờ.
Cho đến thời vua Lê Đại Hành niên hiệu Thiên Phúc xem xét trăm thần, thấy sự linh hiển đó bèn phong thêm mĩ tự một vị là Thông đạt Đại vương, gia phong một vị là Ngưu hưng chi thần.
Lại nói, từ đó về sau có nhiều linh ứng nên có nhiều đế vương gia phong mĩ tự Cho đến thời Trần Thái Tông có giặc Nguyên đến xâm chiếm, kinh thành vị vây hãm. Trần Quốc Tuấn vâng mệnh cầu đảo bách thần ở các đền. Hai vị có hiển ứng âm phù cho Thái Tông, bèn bao phong mĩ tự là Linh anh Triết hiển.
Cho đến khi Lê Thái Tổ khởi nghĩa dẹp giặc Minh Liễu Thăng, yên được thiên hạ, Thái Tổ bèn gia phong mĩ tự Phổ tế Cương nghị Anh linh, sắc ban cho khu Ngô Cương trang Bùng Trì trùng tu miếu điện để thờ mãi như vậy. Tốt thay!
Đồng ý cho khu Ngô Cương thờ (ba chữ Đà, Cường, Bạo đều cấm).
Ngày sinh 13 tháng 3 là chính lễ, dùng trên chay bàn phẩm quả, dưới là trâu, lợn, xôi, rượu, bánh dày bánh chưng, ca hát vui chơi 10 ngày thì ngừng.
Chính lễ ngày hóa là 15 tháng Giêng, lễ dùng như trên.
Niên hiệu Hồng Phúc thứ nhất, đầu xuân ngày tốt, Hàn lâm viện Đông các Đại học sĩ, thần, Nguyễn Bính phụng soạn bản chính.
Niên hiệu Vĩnh Hựu năm thứ 6, giữa thu ngày tốt, nội các bộ Lại vâng theo bản cũ.
Vị trí làng Ngô Cương, Bùng Trì, Gia Định, Bắc Ninh.
Bách Việt trùng cửu 