Tag: Nhà Chu

TỪ CHỈ LÀNG THỔ HÀ –  DI TÍCH VĂN HÓA KIẾN TRÚC QUỐC GIA

On By Bách Việt 18In Tư liệu thu thậpLeave a comment

1. THÔNG TIN CHUNG

Tên gọi: Từ chỉ Thổ Hà 

Tên khác: Từ chỉ làng Thổ Hà

Địa chỉ cụ thể: Làng Thổ Hà, phường Vân Hà, tỉnh Bắc Ninh

Vị trí địa lý và không gian cảnh quan:

Mô tả vị trí: Nằm ở cuối làng Thổ Hà trên một khu đất có diện tích 170m2 bên bờ Bắc của sông Cầu.

Yếu tố phong thủy: Hướng Tây – Nam. Theo bia thời Tự Đức thứ 9 (1856) Từ chỉ phía trước có án núi Chè, phía sau có gối núi Đồ sơn, có sông Như Nguyệt làm minh đường.

Niên đại khởi dựng và các lần trùng tu:

Thủa ban đầu từ chỉ được xây dựng cạnh chùa Đoan Minh. Từ chỉ hiện nay được khởi công xây dựng vào năm Tự Đức thứ 8 (1855), xây xong vào năm sau đó (1856).

2. GIÁ TRỊ LỊCH SỬ

Nhân vật được thờ: 

Từ chỉ Thổ Hà thờ đức thánh Khổng Tử và và các vị tiên hiền.

Sự kiện lịch sử, văn hóa gắn liền với di tích:

Khổng Tử tên thật là Khổng Khâu, tự là Trọng Ni, là vị tiên thánh Nho gia được thờ ở các văn miếu quốc gia và các địa phương nước ta. Theo Sử ký Tư Mã Thiên, Khổng Tử sinh ở ấp Trâu, hương Xương Bình nước Lỗ vào thời Xuân Thu. Tiên tổ là người nước Tống. Khổng Tử sinh năm Lỗ Tương Công thứ 22.

Khổng Tử từng được vua Lỗ cho một cỗ xe, hai con ngựa, một tiểu đồng đi theo đến nhà Chu hỏi về Lễ. Trong chuyến đi này Khổng Tử còn gặp Lão Tử. Lúc từ biệt lên đường, Lão Tử có nói tiễn chân với Khổng Tử rằng:

– Kẻ thông minh, suy xét sâu xa thì gần với cái chết, vì thích bàn về người khác. Kẻ biện bác rộng, tài năng quảng đại thì nguy hại đến thân, vì nêu cái xấu của người. Kẻ làm con, kẻ làm tôi không biết dựa vào đâu để giữ mình.

Từ sau chuyến đi gặp Lão Tử ở Chu trở về, học trò của Khổng Tử ngày càng đông. Cuộc gặp gỡ này có ảnh hưởng lớn đến tư tưởng và sự nghiệp của Khổng Tử.

Khổng Tử là người đã san định, truyền bá Ngũ kinh (Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Dịch, Kinh Lễ, Kinh Nhạc) và viết kinh Xuân Thu, dạy học trò, truyền cho hậu thế, là nền tảng cho Nho đạo. Khổng Tử được tôn là Người thầy của muôn đời (Vạn thế sư biểu) và được phong là Đại Thành Chí Thánh Văn Tuyên Vương.

Đình Thổ Hà là nơi thờ Lão Tử. Chùa Đoan Minh là nơi Lão Tử dạy học và chữa bệnh. Trước đây Từ chỉ Thổ Hà nằm trong khuôn viên của chùa Đoan Minh. Như thế có thể đoán định, Thổ Hà chính là nơi diễn ra cuộc gặp gỡ lịch sử giữa 2 triết gia cổ đại lớn của phương Đông là Khổng Tử và Lão Tử.

Sơn môn Bổ Đà (dòng tu khởi dựng chùa Bổ Đà và chùa Đoan Minh) khi xây dựng chùa đã tôn thờ cả Khổng Tử và Lão Tử, làm nên hình thức Tam Giáo đồng nguyên (Nho – Lão – Phật) đặc biệt từ vùng đất này. 

Câu đối cổ trong đình Thổ Hà:

Đẳng Thích Già nhân tế quần sinh, Phật pháp thiên cổ / Thần tiên thiên cổ
Dữ Khổng thánh công thùy vạn thế, Xuân Thu nhất kinh / Đạo Đức nhất kinh.

Nghĩa là:

Sánh Thích Ca nhân nghĩa giúp chúng sinh, Phật pháp nghìn đời kiếp / Thần tiên nghìn đời kiếp
Cùng Thánh Khổng công đức trùm vạn thế, Xuân Thu một bộ kinh / Đạo Đức một bộ kinh.

3. KIẾN TRÚC VÀ NGHỆ THUẬT

Bố cục mặt bằng tổng thể và các hạng mục chính:

Bình đồ kiến trúc Từ chỉ  hiện nay kiểu chữ nhị, gồm toà tiền tế 5 gian xây bình đầu bít đốc và toà  hậu cung 3 gian. Nguyên vật liệu đều bằng gỗ lim, nền lát gạch, lợp ngói mũi hài. Kết cấu kiểu con chồng, kẻ rường.

Nghệ thuật trang trí, điêu khắc: 

Các cấu kiện kiến trúc chạm khắc hoa lá, hình gờ nổi, nghệ thuật chạm khắc chủ yếu mang phong cách thời Nguyễn (Thế kỉ XIX). Đề tài, họa tiết hoa lá, phong cách nghệ thuật (thời Lê, Nguyễn).

4. GIÁ TRỊ HIỆN VẬT

Bài trí thờ tự: 

Phía trước gian tiền tề treo một bức hoành phi lớn đề: Đại Thành Chí Thánh, là tên thánh của Khổng Tử. Bức hoành phi sơn đen, chữ vàng, trang trí đơn giản, có đề lạc khoản là Giáp Thìn niên trọng thu. 

Gian chính của tiền tế có đôi câu đối sơn đen, thiếp vàng:

Bách thế y quan trường tế mỹ
Thiên niên sơn thủy vĩnh triều tông.

Nghĩa là:

Trăm đời áo mũ còn hướng đẹp
Nghìn năm sông núi mãi chầu tôn.

 Phía sau gian chính của tiền tế có câu đối sơn son thiếp vàng, tạo hình thân cây trúc, đề:

Thánh nhân thế giới thiên niên trọng
Hiền triết sơn hà vạn cổ tôn.

Nghĩa là:

Thánh nhân thế giới ngàn năm trọng
Hiền triết núi sông vạn đời tôn.

Chính giữa hậu cung là nơi đặt tượng đồng thờ Khổng Tử, kích thước bằng người thật, trong tư thế ngồi, được sơn son thiếp vàng lộng lẫy. Việc thờ Khổng Tử bằng tượng là rất hiếm thấy ở một văn chỉ tại địa phương. Điều này cho thấy Từ chỉ Thổ Hà mang tính chất của một ngôi đền thờ Khổng Tử hơn là văn chỉ thông thường.

Phía ngoài hậu cung là bức hoành phi sơn đen, thiếp vàng lớn đề Thái hòa nguyên khí. Nghĩa là: Nguyên khí của Thái hòa. Bên dưới là bức cửa võng thiếp vàng, chạm kênh bong hình rồng phượng lộng lẫy.

Bên trái của hậu cung là ban thờ ghi chữ “Hiền” bằng sành ghép. Phía trên có treo bức hoành phi sơn đen, thiếp vàng lớn đề: Siêu thiên cổ. Nghĩa là: Vượt quá ngàn đời.

Bên phải của hậu cung là ban thờ ghi chữ “Triết” bằng sành ghép. Phía trên có treo bức hoành phi sơn đen, thiếp vàng lớn đề: Quán bách vương. Nghĩa là: Cầm đầu trăm vua.

Đồ thờ tự cổ còn có các hương án, bát hương gốm Thổ Hà cổ tinh xảo.

Di sản Hán Nôm quan trọng: 

Ngoài các câu đối đã dẫn ở trên tại Từ chỉ Thổ Hà còn có một số câu đối khác. Như câu đối ở 2 bên các ban Hiền – Triết ghi:

Cổ nhân ngôn hành thiện đắc thiện
Hiền triết viết tu thân vinh thân.

Nghĩa là:

Người xưa nói làm thiện sẽ gặp thiện
Hiền triết rằng tu thân thì vinh thân.

Ở các cột bên ngoài Từ chỉ có một số câu đối khác ca ngợi Nho đạo:

Đạo mạch trường tồn đồng thiên địa
Văn phong thượng tại giáo nhân gia.

Nghĩa là:

Mạch đạo mãi còn cùng trời đất
Dòng văn trùm đó dạy nhân dân.

Và câu:

Học vấn giáo truyền thùy vạn thế
Văn chương khai sáng hóa quần sinh.

Nghĩa là:

Học vấn dạy truyền trùm vạn thế
Văn chương khai mở giúp chúng sinh.

Hiện tại Từ chỉ Thổ Hà còn lưu giữ 8 bia đá, trong đó có 7 tấm bia thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII – XVIII) và 1 tấm bia thời Nguyễn:

  1. “Văn thuộc giáp tự miếu bi” tạo năm Vĩnh Trị thứ 5 (1680) về việc hưng công xây dựng lại văn chỉ để thờ các bậc tiên hiền. Bia 1 mặt, trán bia chạm rồng chầu mặt trời, diềm hoa lá.
  2. “Tiên hiền tự miếu bi” tạo năm Vĩnh Trị thứ 5 (1680) về việc góp tiền mua đá xây miếu thờ tiên hiền và kê học tê, chức vụ các tiên hiền được thờ của xã Thổ Hà.
  3. “Văn thuộc giáp tái Thánh hiền tu tự miếu bi” tạo năm Chính Hòa thứ 25 (1704) về  việc trùng tu miếu vũ phụng sự thánh hiền và kê họ tên những tiên hiền của xã. Bia vuông 4 mặt, 3 mặt có chữ.
  4. “Tư văn giáp” tạo năm Vĩnh Hựu thứ 3 (1737) khắc tên các vị khoa mục, chức sắc. Bia 4 mặt.
  5. “Tôn sùng thánh hiền đại đạo. Thủy tạo từ vũ thạch vi” tạo năm Cảnh Hưng thứ 10 (1749) ghi việc xã Thổ Hà xây từ chỉ.
  6. “Tạo từ vũ bi” tạo năm Cảnh Hưng thứ 28 (1767) ghi họ tên, chức tước của những người góp công góp của vào việc xây dựng văn chỉ.
  7. “Thủy tạo từ vũ thạch bi. Tôn trọng thánh hiền đại đạo” tạo năm Cảnh Hưng thứ 37 (1776) để tỏ lòng tôn sư trọng đạo và chấn hưng phong giáo trong làng đã hưng công dựng văn chỉ thờ phụng tiên hiền.

Một bia “Long phi Bính Thìn” tạo năm Tự Đức thứ 9 (1856) nói về việc dời từ chỉ từ chùa Đoan Minh về vị trí hiện nay vào năm Ất Mão (1855), xây 3 gian chính điện. 

5. LỄ HỘI VÀ PHONG TỤC VĂN HÓA

Lễ hội chính: Từ chỉ là một trung tâm sinh hoạt văn hóa, giáo dục truyền thống hiếu học của nhân dân địa phương. Hàng năm có tổ chức tế lễ dâng hương tại Từ chỉ vào các ngày 15 tháng Giêng và ngày 20 tháng Tám âm lịch để tưởng nhớ ơn đức Khổng tử và các vị tiên hiền nho sinh.

6. KẾT LUẬN

Văn bản công nhận di tích: Từ chỉ Thổ Hà được xếp hạng di tích nghệ thuật cấp quốc gia loại hình di tích văn hóa kiến trúc theo Quyết định số 295-QĐ/BT của Bộ Văn hóa – Thông tin ngày 12 tháng 2 năm 1995.

Chính điện tiền tế Từ chỉ Thổ Hà.

Đội trống chiêng làm lễ ở Từ chỉ trong ngày lễ hội Thổ Hà.

Chính gian hậu cung.

Bia “Văn thuộc giáp tự miếu bi” tạo năm Vĩnh Trị thứ 5 (1680).

Ban thờ “Hiền” ở Từ chỉ Thổ Hà.

Ban thờ “Triết” ở Từ chỉ Thổ Hà

Câu đối ngoài ở tiền tế.

Bia “Tạo từ vũ bi” tạo năm Cảnh Hưng thứ 28 (1767).

Bia “Văn thuộc giáp tái Thánh hiền tu tự miếu bi” tạo năm Chính Hòa thứ 25 (1704).

Thục An Dương Vương truyền kỳ Hồi V

On By Bách Việt 18In Cổ văn hóa sửLeave a comment

Đánh Tây Âu bắt Dịch Hu Tống
Rể Lạc Ấp diệt quốc Đông Chu.

Thiên hạ của nhà Thục khởi từ Thục chủ Âu Cơ, lập bởi Thục Phán Hùng Quốc Vương, chia đất nước làm 15 bộ, phân trăm anh em cùng bọc đồng bào ra trấn giữ trăm nơi đầu núi góc biển làm phiên dậu bình phong, quan lang thổ tù phụ đạo, phò trợ Thiên tử giữ một Thiên hạ an bình. Nước Văn Lang trải qua thời kỳ Tây Thục đô đóng ở đất Âu – Ai Lao, Đông Thục xây thành tại Lạc ấp. Huyền Thiên Lão Tử cưỡi trâu đề cao Đại Đạo. Vạn thế sư biểu Khổng Tử đúc kết Ngũ Kinh. Cửu đỉnh từ thời Kinh Dương Vương là bảo vật truyền quốc đặt ở thế miếu nhà Thục, tượng trưng cho quyền lực vô song của Thiên tử với Thiên hạ họ Hùng. 800 năm vương triều Thục truyền đến Chu Noãn Vương.

Bấy giờ gặp hội cường Tần
Tằm ăn lá Bắc toan lần cành Nam.

Tần quốc do họ Triệu thế tập, vốn là một công hầu của vua Thục được phong ở vùng Tây Bắc là đất Xuyên Thục (Tứ Xuyên). Thời Triệu Cừ Lương nhờ có biến pháp của Thương Ưởng, Tần đã trở thành quốc gia hùng mạnh nhất thời loạn các sứ quân.

Dưới thời Triệu Tứ, nước Tần bỏ tước Công mà xưng Vương. Huệ Văn Vương xua quân chiếm đất Ba Thục, tức đất gốc của Bá Thục Cơ Xương ở Quý Châu. Con của Triệu Tứ là Triệu Đảng nối ngôi cha, tự xưng là Vũ Vương, vào kinh đô Cảo của Tây Thục ở Vân Nam mà “hỏi thăm” Cửu đỉnh. Nhưng thời vận của nhà Tần chưa đến lúc, Triệu Đảng bị đỉnh rơi gãy chân, rồi chết sau mới có 4 năm tại vị.

Triệu Tắc lên tân chính thay anh trai, tiếp tục ý đồ vương nghiệp. Chiêu Tương Vương chiếm vùng đất Tây Âu của nhà Thục ở Vân Nam, bắt được quân trưởng Tây Âu là Dịch Hậu Tông, tức vị vua dòng dõi cuối cùng từ Dịch Vương Lang Liêu là Chu Noãn Vương. Sử Việt gọi Chu Noãn Vương là Hùng Nghị Vương.

Nước Văn Lang còn lại phần đất phía Đông là Lạc Ấp ở Cổ Loa do Đông Chu Quân nắm giữ. Là con của Thục chủ Ai Lao (Tây Chu) nên Đông Chu Quân cũng được gọi là An Dương Vương.

Tần Chiêu Tương Vương Triệu Tắc tiếp tục lập mưu, cho cháu trai của mình là Trọng Thủy sang làm con tin ở Lạc Dương, lấy một công chúa của Đông Chu An Dương Vương là Mỵ Châu. Trọng Thủy sau đó về nước kế vị, là Tần Trang Tương Vương. Nhờ thông thạo đất Âu Lạc từ khi còn ở rể tại Lạc Ấp, Trang Tương Vương tiến quân chiếm nốt đất Đông Chu, đuổi Đông Chu Quân chạy ra biển, cầm sừng văn tê bảy tấc đi gặp thần Kim Quy bên bờ Đông Hải. Quý tộc của nhà Thục được Trang Tương Vương cho an trí ở thành Châu Sa, nay thuộc Quảng Ngãi.

Nhà Thục từ Âu Cơ – Thục Phán kết thúc. Nhưng vì dòng họ Triệu Tần vốn cũng là con cháu công hầu của nhà Thục, lại bắt đầu từ phía Tây, từ đất Xuyên Thục (Tứ Xuyên), chiếm Ba Thục (Quý Châu) rồi Tây Âu (Vân Nam) và Lạc Dương (Lạc Việt) nên Tần Vương cũng đã được gọi là Thục An Dương Vương. Tới khi đứa con của 2 dòng Thục giữa Trọng Thủy và Mỵ Châu là Triệu Chính lên ngôi, dẹp loạn các sứ quân, chấm dứt cục diện 9 chúa tranh vua, xưng là Tần Thủy Hoàng Đế, dời kinh đô về giữa đất 2 nhà Thục. Thiên hạ họ Hùng bước sang thời kỳ quốc gia thống nhất, lập chế độ quận huyện, quân chủ tập quyền.

Chiêu lăng tùng bách kim hà xứ
Thục quốc sơn hà tự cố cung.

Nghi môn đền Thượng Cổ Loa

Tượng An Dương Vương ở đình Xuân Ái, Nghệ An

Đền Cuông, nơi thờ An Dương Vương về biển ở Diễn Châu, Nghệ An

Đền Vĩ, Cao Viên, Thanh Oai, Hà Nội thờ Vũ Chiêu Tâm, tướng chống Tần

Các ngọc giản có chữ Tín lễ Tần Vương chi chủ

Mặt trống đồng có chữ triện thời Tần

Đức Thánh Chèm Lý Thân và Bạch Tĩnh Công chúa, con gái Tần Thủy Hoàng

Tượng Mỵ Châu thờ trong đền tại Cổ Loa

Ban Tứ trụ triều đình An Dương Vương ở đền Thượng Cổ Loa

Nghi môn nội đền Thượng Cổ Loa

Đình làng Đình Vĩ, Gia Lâm, Hà Nội, thờ Quý Minh Trọng Thủy

Nội điện đình Hương Triện, Gia Bình, Bắc Ninh, quê ngoại của An Dương Vương

Rước kiệu trong lễ hội đình Chèm, Từ Liêm, Hà Nội

Kim Quy trong đình Thư Cưu, Đông Anh, Hà Nội

Tượng An Dương Vương bằng đồng trong đền Thượng Cổ Loa, bảo vật quốc gia

Trống đồng dạng Tần Thục

Những chiếc kiếm Thục trong bảo tàng Hoàng Long, Thanh Hóa

Trống đồng Cổ Loa

Thục An Dương Vương truyền kỳ Hồi IV

On By Bách Việt 18In Cổ văn hóa sửLeave a comment

Hồi IV

Khuyên bạo quân Huyền Thiên cầu Thất Diệu
Cứu nhân thế Khổng Tử soạn Thư Kinh.

Từ khi Khương Thái Công câu cá bên bến Việt Trì, Thục Phán dời đô về Cảo kinh đất Âu, Thục triều trải qua mấy trăm năm, truyền đến đời Chu U Vương. U Vương bản tính quái dị, sủng ái người đẹp Bao Tự. Để mua tiếng cười của mỹ nhân, U Vương đã cho nổi lửa Ly Sơn, kinh động các nước chư hầu anh em mà làm trò vui. Đánh mất đạo trời, không bao lâu sau Cảo kinh bị Khuyển Nhung tấn công. U Vương phải bỏ kinh thành mà chạy trốn. Hùng Tạo Vương nối ngôi buộc phải dời kinh đô về đất Lạc. Từ đó, thế vận nhà Thục đã suy, chư hầu tự nổi lên xưng hùng xưng bá thiên hạ.

Huyền Thiên Trấn Vũ vốn là một vu sư, quê ở đất Kim Bảng (Hà Nam), làm quan thủ thư của nhà Thục ở Lạc Ấp. Trước cảnh U Vương bạo ngược, lại thêm khi dời đô vùng Tam Giang gặp cảnh động đất liên tục. Thành Lạc Dương cứ xây lại đổ. Huyền Thiên nhân đó bèn lập đàn trên núi Võ Đang ở Cổ Loa, tế cầu trời đất.

Trên núi Thất Diệu, sau khi đăng đàn tế lễ, Thục An Dương Vương đã đào được các chiêng trống, xương cốt cổ, vốn là di tích của cuộc chiến Hùng – Thục dưới thời Vũ Vương và Thánh Gióng diệt Trụ. Huyền Thiên Lão Tử dựa vào đó đã bày chuyện yêu quỷ Ma Lôi, Bạch Kê là hậu duệ của Hùng Duệ Vương phá hại, nhằm mục đích khuyên răn Thục U Vương.

Huyền Thiên Lão Tử còn giảng đạo ở Lạc Dương. Trước khi ra đi, ngài đã ghi những điểm cốt yếu trong học thuyết của mình trong cuốn Đạo Đức kinh và để lại cho quan lệnh doãn Kim Quy làm báu vật thấu suốt nhân gian. Học thuyết “móng rùa” của tiên nhân Huyền Thiên truyền lại cho Thục An Dương Vương, góp phần củng cố Thục triều kéo dài thêm hơn 400 năm nữa.

Đông Chu phong vũ thị hà thì, biệt bả thanh hư khai Đạo Giáo
Nam Việt sơn hà duy thử địa, độc truyền ảo hóa tác thần tiên.

Nối tiếp tư tưởng Đại Đạo của Lão Tử, một triết gia khác đến từ nước Lào là tên là Trọng Ni. Ông đi bôn ba khắp các nước chư hầu để giảng về Lễ, nhưng không được trọng dụng. Cuối cùng ông quay về quê hương bên dòng sông Lam, mở trường thu nhận đệ tử, soạn kinh san định lại lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng, âm nhạc của thời Văn Lang, viết bằng chữ Khoa đẩu. Điển chế lễ nhạc từ Cao Lỗ Vương, Kinh Dịch âm dương bánh chưng bánh dày từ Lang Liêu, lịch sử Xuân Thu chép đến đời Lỗ Ai Công thì dừng bút, phong dao của những bậc tiền hiền như Chu Công, Thiệu Công cùng với lời hay ý đẹp trong dân gian đã được Khổng Tử biên chép, tuyển soạn. Nền tảng của Nho Đạo được xây dựng, đúc kết tinh hoa văn hóa Hùng Thục từ quốc tổ Hùng Vương mà truyền cho vạn thế.

Sở bang lộc mộng địa chung linh, vạn niên tiên chủ
Lỗ ấp lân thư thiên thụy biểu, thiên tải tố vương.

Tượng Lão Tử ở chùa Bổ Đà, Bắc Giang

Tượng Khổng Tử ở chùa Bổ Đà, Bắc Giang

Đình Võ Liệt ở Thanh Chương, Nghệ An, từng là nơi thờ Khổng Tử

Cửa võng đình Thổ Hà, Việt Yên, Bắc Giang

Ngai vị Thiên Tôn ở đền Đa Giá, Ninh Bình

Hoành phi “Đại Thành miếu” đình Trung Cần, Nam Đàn, Nghệ An

Huyền Thiên Trấn Vũ, tranh thờ người Dao ở Yên Bái

Huyền Thiên Trấn Vũ ở chùa Cầu, Hội An

Huyền Thiên Đại Thánh ở đền Huyền Kỳ, Quỳnh Lưu, Nghệ An

Múa nam nữ đồng tử trong lễ hội Thổ Hà, Bắc Giang

Thái Thanh Đạo Đức Thiên Tôn và Chu Lăng Độ mạng trên tranh thờ của người Dao

Tượng Khổng Tử ở văn chỉ Minh Hương, Hội An

Văn Thánh miếu ở Hội An

Đình Thượng Lực Giá, Thiên Tôn, Ninh Bình

Đình Tri Lễ, Thạch Hà, Hà Tĩnh, nơi thờ Khổng Tử là thành hoàng.

Đình Thượng Nguyên, Thạch Hà, Hà Tĩnh, nơi thờ Khổng Tử là thành hoàng

Tam Thanh ở chùa Thiên Tôn, Ninh Bình

Diệu Thiện Quan Âm ở chùa Thiên Tôn, Ninh Bình

Trang Vương ở chùa Thiên Tôn, Ninh Bình

Tam Đa, Song Đồng Ngọc Nữ trong lễ hội Thổ Hà

Trâu xanh ở đình Giáp Nhị, Thịnh Liệt, Hà Nội

Huyền Thiên Trấn Vũ ở động Thiên Tôn, Ninh Bình

Ngũ môn đền Sái trên núi Võ Đang ở Đông Anh

Ngọc hư cung khuyết trong đền Huyền Thiên ở Hàng Khoai, Hà Nội

Văn Thánh miếu ở Huế

Thục An Dương Vương truyền kỳ Hồi III

On By Bách Việt 18In Cổ văn hóa sửLeave a comment

Trăm anh em phân bình thiên hạ
Một Dịch kinh đúc kết trống đồng

Sau cuộc Phong thần ở núi Vệ Linh, Thái Công Khương Thượng trở về đất phong của mình là nước Tề, ở vùng ven Biển Hồ. Cơ Phát lên ngôi xưng Thiên tử và dời lại kinh đô về đất Cảo ở Ai Lao (Âu – Vân Nam). Đất Âu với Cảo kinh là vùng phía Tây Văn Lang. Đất Lạc trở thành vùng đất phía Đông của nước Văn Lang.

Các đại công thần lập quốc khác cùng đều được phân phong tương ứng theo công trạng. 2 đại thần lớn nhất lúc này là Chu Công Đán và Thiệu Công Thích.

Chu Công Đán là một trong trăm người em của Hùng Quốc Vương Cơ Phát. Ông được phong ở đất Lào (Lỗ) nhưng không về nước mà ở lại triều đình. Võ Vương mất, con trai lên ngôi là Chu Thành Vương, thì Cơ Đán được giữ chức Thái bảo, còn gọi là Lỗ quốc Thái sư, tức thần Cao Lỗ.

Cao Lỗ dùng chiếc “móng rùa” Dịch lý mà chế thành trấn bảo của nước Văn Lang là trống đồng. Ông là người đã phát triển Dịch học từ thời Lang Liêu Văn Vương, đặt ra các lời hào cho 64 quẻ của Kinh Dịch. Cũng Chu Công là người đã lập nên khu vực Lạc thành ở Đông Ngàn Cổ Loa, làm nơi an trí đám ngoan dân dòng dõi nhà Ân tại đây.

Lỗ quốc lúc này bao gồm vùng đất hai bên bờ sông Mã, mà trung tâm của nó là vùng Thanh Hóa. Cao Lỗ được thờ ở đây dưới tên Đồng Cổ Sơn thần, nghĩa là vị thần tổ trống đồng (Sơn = tổ). Vùng đất trống đồng Đông Sơn chính là nước Lỗ của Chu Công.

Người anh em cùng bọc  khác là Thiệu Công Thích, được phong ở đất Yên. Nước Yên nay ở quãng miền Trung Việt. Cũng như Chu Công Đán, Cơ Thích ở lại trong triều phụ giúp Chu Thành Vương, dẹp phản loạn. Ông làm đến chức Thái phó trong Thục triều. Nói về ông có điển tích cây “Cam đường bất phạt” lấy từ Kinh Thư thiên Thiệu Cáo, khi Thiệu Công dùng đạo trời khuyên vua hãy nhân từ mà tha cho dân đất Lạc (tức hậu duệ của Hùng Vương được an trí tại đây).

Thời Thành Vương nước Việt Thường, là con cháu nhà Hạ Trung hưng ở vùng cửa sông Dương Tử cử sứ giả qua ba lần thông dịch vào Cảo kinh cống Chim trĩ trắng, chính thức gia nhập vào thiên hạ của nhà Chu. Chu Công ban cho sứ giả Việt Thường cỗ xe chỉ Nam dẫn đường. Sứ giả Việt Thường đi dọc sông Mê Kông qua các nước Tề (Phù Nam), Lỗ (Lâm Ấp) rồi men theo bờ biển Đông mà về nước.

Người anh em khác trong bọc trăm trứng của Hùng Quốc Vương là Cơ Cao. Khi Hùng Quốc Vương phạt Đế Tân, Cơ Cao cầm búa nhỏ, Cơ Đán cầm búa lớn đi hộ vệ. Sau này Cơ Cao tiếp quản việc cai trị ở Lạc Ấp và có công ổn định được đám ngoan dân tại đây. Vì thế nên ông được phong là Tất Công (tất trong hoàn tất, lấy ý của thiên Tất Mệnh trong Kinh Thư). Cơ Cao là tổ của Phan tộc, đất phong ở Phù Nam. Ngày nay ông được thờ ở vùng Thị Cấm Xuân Canh tại Hà Nội với tên Phan Tây Nhạc.

Trăm anh em của cùng một mẹ Âu Cơ đã chia nhau nơi đầu núi góc biển, an định Thiên hạ, đồng tôn Hùng Quốc Vương là Thiên tử. Chế độ phong kiến thị tộc phân quyền chính thức được khởi đầu. Các dòng họ người Việt cha truyền con nối cũng bắt đầu từ đó.

Ngôi vị thiên tử nhà Chu truyền được mấy đời, tới Chu Mục Vương cưỡi xe bát mã lên núi Côn Lôn tìm cung điện của Hoàng Đế và gặp được Tây Vương Mẫu. Đó là chuyện Lang Liêu cầu tiên ở núi Tam Đảo và kết duyên với nàng Lăng Thị Tiêu, thần núi ở Tây Thiên.

Nếp gấp phân phong, lễ nhạc của nước Văn Lang đã định hình văn hóa xã hội Việt, mãi đi vào chính sử nước nhà với tên Văn Lang – Âu Lạc của các vị vua Hùng, vua Thục.

Sổ thiên niên vương tá thủy chung, phụ tử quân thần khai chửng điểm
Thập ngũ bộ thiên phân thảo dã, sơn hà nhật nguyệt cộng trường tồn.

Tranh sứ tế lễ thời Hùng Vương ở Bảo tàng đền Hùng, Phú Thọ.

Cung thờ Cao Lỗ ở Cao Đức, Bắc Ninh.

Đền thờ Cao Lỗ trong cụm di tích Thành Cổ Loa

Đền Đồng Cổ ở Đan Nê, Thanh Hóa

Núi Đồng Cổ ở Đan Nê, Thanh Hóa

Mặt trống đồng Gia Phú, bảo vật quốc gia ở Lào Cai

Mặt trống đồng Pha Long, bảo vật quốc gia ở Lào Cai.

Đền Cao Lỗ ở Hoằng Hóa, Thanh Hóa

Nội điện đình Nghi Tàm, Hà Nội thờ Lỗ quốc Thái sư

Đền Trần Đăng, Ứng Hòa thờ Cao Lỗ

Trống đồng

Đình Tri Cẩn thờ Cao Lỗ ở Thiệu Hóa, Thanh Hóa

Bình đồng với bài minh văn nhắc tới tên của 10 vị vua thời Tây Chu

Cự thạch Thạch Bàn trên đỉnh Phù Nghi, Tam Đảo

Đình Dữu Lâu, Việt Trì, nơi từng có phủ Lang Liêu

Đình Hòe Thị ở Xuân Phương, Hà Nội thờ Phan Tây Nhạc

Thi nấu cơm trong lễ hội làng Thị Cấm, Xuân Phương, Hà Nội tưởng nhớ Phan Tây Nhạc (ảnh Nguyễn Vinh Việt)

Sưu tầm đồ đồng Đông Sơn ở nhà nghệ nhân họ Thiệu tại Thiệu Hóa, Thanh Hóa

Nội điện thờ Thủy tổ Phan Tây Nhạc ở Thanh Hóa

Thần núi Tam Đảo ở đỉnh Phù Nghi

Thục An Dương Vương truyền kỳ Hồi II

On By Bách Việt 18In Cổ văn hóa sửLeave a comment

Bến Việt Trì Thái Công câu cá
Núi Vệ Linh Thánh Gióng phong thần.

Thục Vương Cơ Xương là người ở vùng đất Âu, đánh bại Lạc hầu Sùng Lãm, dời đô từ đất Âu về đất Lạc, dựng nước Âu Lạc, lập kinh thành Phong Châu. Sử Việt gọi Cơ Xương là Âu Cơ. Mặc dù Âu Cơ Xương đã chiếm được 2 vùng Tây và Bắc (Nam nay) của thiên hạ, nhưng đe dọa từ Hùng Duệ Vương Đế Tân vẫn không ngừng tăng lên.

Lo lắng trước vận nước khó khăn, một hôm Âu Cơ đi dạo ngoài thành Phong Châu, cạnh chùa Hoa Long ở bến Việt Trì. Chợt thấy một lão ông tuổi ngoài 80, cầm một cây cần trúc đứng trên bàn thạch bên bến sông Việt Trì, dáng vẻ ung dung, có cốt cách của thần tiên. Âu Cơ lấy làm lạ tiến đến hỏi chuyện, thì thấy quả đúng đây là người hiền tài hiếm có, có thể phò tá gây dựng vương nghiệp thiên thu. Cơ Xương bèn phong cho ông lão làm Thái Công, giao phó hết trọng trách trong nước cho Lã Vọng.

Một ngày đẹp trời Cơ Xương về bên đất Hiền Lương ở Hạ Hòa, Phú Thọ mà hóa về trời. Con trai Cơ Xương là Cơ Phát hay Thục Phán lên nối tiếp sự nghiệp, tôn phong cho cha mình là Văn Lang (Văn Vương). Lập đền thờ ở xã Hiền Lương (Hiền vương), ngàn năm hương hỏa không cùng.

Cơ Phát khi chưa kế vị có tên là Ninh Vương. Người Việt thờ ông là Hùng Linh Công ở vùng Việt Yên (Bắc Giang). Cũng từ tên gọi này mà vùng Bắc Ninh xưa được gọi là Vũ Ninh, chỉ Ninh Vương Cơ Phát.
Khương Thái Công được sự cầu hiền của Văn Vương, dốc lòng phò trợ Cơ Phát, phát loa gọi khắp bốn phương tám hướng, chiêu hiền tuyển tướng, kết tập chư hầu, hẹn ngày phạt Trụ. Sứ giả đi đến làng Phù Đổng ở Vũ Ninh thì gặp được thiên thần giáng thế trong một cậu bé 3 tuổi làng Gióng, vươn vai phút chốc đã thành một đại tướng. Thái Công lấy Na Tra làm tướng tiên phong, gấp rút chuẩn bị quân đội đối phó với giặc Ân.

Lúc này Đế Tân sai Thạch Linh Thần tướng cùng các nữ tướng Ân là Ma Cô Tiên, Bạch Kê dẫn quân Bắc chinh (Nam nay). Thạch Linh kéo quân tới vùng núi Châu Sơn ở Vũ Ninh, đại chiến với Thánh Gióng dưới chân núi. Lửa cháy rực trời, khói bụi tung mù mịt. Na Tra nhổ tre đằng ngà quét sạch quân Ân. Thạch Linh Thần tướng tử trận ở vùng Yên Vệ.

Tiêu diệt được cánh quân chủ lực của Đế Tân, Thục Phán cùng Khương Thái Công giao hẹn chư hầu cùng phát binh đến cánh đồng Mục Dã, quyết một trận sống mái với Duệ Vương. Đế Tân thất thế, nổi lửa thiêu Lộc Đài rồi tự mình nhảy vào lửa tự vẫn.

Cơ Phát làm chủ được thiên hạ họ Hùng, xưng là Võ Vương. Sử Việt gọi là Hùng Quốc Vương, người con đã theo mẹ Âu Cơ lên núi lập nước Văn Lang, đóng đô Phong Châu.

Hùng Quốc Vương lên ngôi Thiên tử, phân phong cho các họ tộc làm chư hầu bình phong phên dậu ở trăm nơi đầu núi góc biển, được quyền thế tập cha truyền con nối, đặt ra trăm họ, định ra lễ nhạc trăm quan. Thiên hạ họ Hùng chưa bao giờ lại rộng lớn như thế này, Đông giáp biển Thái Bình Dương, Tây qua Đại Thực, Bắc quá Hoàng Hà, Nam tới vịnh Thái Lan.

Để tưởng nhớ các tướng sĩ của cả 2 bên hy sinh trong cuộc chiến Hùng – Thục, Thái Công Thánh Gióng về lại đất Lạc, lập đàn tế ở núi Vệ Linh, xướng bảng phong thần cho những anh hùng liệt sĩ. Hùng Duệ Vương Đế Tân vốn là thiên tử của tiền triều nên được tôn làm vua Địa phủ, Trung Nguyên Xá tội, lập đền thờ trên núi Châu Sơn. Tiên phong Na Tra làm thần núi Sóc Sơn, hộ trì đất nước.

Nhớ xưa đương thủa triều Hùng
Vũ Ninh nổi đám bụi hồng nẻo xa
Trời thương Bách Việt sơn hà
Trong nơi thảo mãng nảy ra kỳ tài
Lên ba đương tuổi anh hài
Roi ngà ngựa sắt ra oai trận tiền
Một phen khói lửa dẹp yên
Sóc Sơn nhẹ gót thần tiên lên trời…

Tượng Ma Bà (Ma Cô Tiên) ở Phùng Dị, Bắc Ninh
Cô tướng Ân trong lễ hội Phù Đổng 2022
Phường Ải Lao trong lễ hội Phù Đổng 2022
Thạch Linh Thần tướng cưỡi voi ở Việt Yên, Bắc Giang
Triệu Nguyên Sư (Triệu Công Minh – tướng của nhà Ân) trong tranh thờ người Dao ở Lào Cai
Voi ngựa trong lễ hội Y Sơn, Bắc Giang thờ Hùng Linh Công
Hoa tre trong lễ hội Y Sơn (Bắc Giang), nơi thờ Hùng Linh Công
Ngai vị thờ Thái Công Khương Thượng ở nghè làng Kiều, Sầm Sơn, Thanh Hóa
Tranh Lão tiên ông bên bến Việt Trì trong chùa Hoa Long, Phú Thọ
Chính cung đền Sóc thờ Phù Đổng Thiên Vương, Na Tra Thiên Tử, Nữ Oa Bộ Thiên, Vu Điền Quốc Vương, Tỳ Sa Môn Thiên Vương
Phù Đổng Thiên Vương, Na Tra Thiên Tử, Vu Điền Quốc Vương ở đền Hạ Mã, Sóc Sơn
Trung Nguyên xá tội, tranh thờ dân tộc Dao ở Yên Bái
Cự thạch – tế đàn cổ ở Sóc Sơn
Con Phi liêm ở núi Châu Sơn, Bắc Ninh

Thục An Dương Vương truyền kỳ, Hồi I

On By Bách Việt 18In Cổ văn hóa sửLeave a comment

Hồi I

Lễ dối trời Duệ Vương hết số
Vì sinh linh Thục Chủ khởi binh

Lạc Long Quân chia 50 người con xuống khai phá miền ven biển Đông, vượt qua nhiều sông núi mà khai mở phương Nam xưa (phương Bắc nay). Long Quân truyền ngôi qua nhiều đời, đến Hùng Duệ Vương có tên là Đế Tân, đóng đô ở An Huy.

Duệ Vương là người có hùng tài đại lược, nhưng lại ham mê tửu sắc, bất kính với thiên địa, dâng lễ dối trời, sủng ái vu nữ Đát Kỷ. Trời và người cùng phẫn nộ, dẫn đến tai họa giáng xuống, vận nước cáo chung.

Bộ chủ Ai Lao – Ba Thục lúc này Tây Bá Hầu Cơ Xương, nổi lên là một người nhân nghĩa đại đức, thu phục nhân tâm. Thục chủ Cơ Xương tinh thông Dịch lý, hiểu lẽ trời đạo người. Bị Đế Tân chèn ép, Thục chủ buộc phải phát động binh đao. Nhưng để giữ lễ với Hùng Vương, Cơ Xương đầu tiên dẫn quân tiến đánh vùng đất Lạc của Sùng Hầu Hổ. Quân Thục từ Ai Lao kéo vào đất Hưng Hóa đến châu Quỳnh Nhai. Đất nước của Hùng Duệ Vương rúng động.

Người đứng đầu vùng đất Lạc khi đó là Bắc Bá Hầu Sùng Lãm, là dòng dõi quý tộc triều Hùng từ Kinh Dương Vương – Lạc Long Quân, nên cũng gọi là Lạc hầu Nguyễn Tuấn. Cuộc chiến giữa Ai Lao bộ chủ Cơ Xương và Lạc hầu Nguyễn Tuấn diễn ra rất ác liệt. Trong lần đầu Nguyễn Tuấn phục kích đánh bại được quân Thục ở Mộc Châu. Khải hoàn trở về, tấu cáo Đế Tân.

Vài năm sau, Bá Thục lại kêu gọi các chư hầu tập hợp được hơn 50 vạn quân. Cơ Xương chia quân thành 5 đạo, thủy bộ tịnh tiến, đánh chiếm đất Sùng. Với thế quân mạnh và nâng cao ngọn cờ nhân nghĩa, cuối cùng Sùng hầu Nguyễn Tuấn đã chịu thua, nhường lại đất Lạc cho Thục chủ.

Thục chủ Cơ Xương thu nhận được đất tổ Hùng Vương, đã cho dời kinh đô từ Ai Lao về Phong Châu, xây dựng thành Việt Trì, lên núi Thái Sơn Nghĩa Lĩnh lập điện Kính Thiên, đăng đàn tế cáo trời đất, lập cột đá thề trung thành với quốc tổ họ Hùng, cứu dân giúp nước.

Từ cổ đế vương ức triệu dân
Quy thần tất tự điện tinh thần
Thử truyền vị biện chân tướng ảo
Hồi tưởng Sơn danh phảng phất chân.

Chân tượng Cao Sơn Đại vương trong Nhất thành khả cách chân kinh.
Nha chương Phùng Nguyên, niên đại cuối thời nhà Ân Thương, bảo vật quốc gia ở Phú Thọ.
Cúng Bàn Vương của người Dao ở Hoàng Su Phì, Hà Giang.
Hải Bá Lạc Long Quân, tranh thờ người Dao.
Tượng đồng Hổ hai đuôi thời Thương.
Tượng thờ Long khuyển Bàn Hồ của người Dao ở Chù Lìn, Lai Châu.
Long tranh Hổ đấu, sách cúng người Dao ở Yên Bái.
Tượng mẫu Âu Cơ ở Hiền Lương, Phú Thọ.

Sử Việt và Cổ Lôi ngọc phả truyền thư

On By Bách Việt 18In Khảo cứu nguồn cội, Khảo về các dòng họLeave a comment

Giai đoạn lịch sử tiếp theo Bách Việt triệu tổ cổ lục được ghi chép trong Cổ Lôi ngọc phả truyền thư, lưu giữ ở nhà thờ họ Nguyễn tại tổng Xốm (Bình Đà). Cổ Lôi ngọc phả chép: Hùng Duệ Vương sinh được 12 người con trai, 6 con gái. Thời kỳ đầu vua thông minh chính trực, nhưng từ khi lấy con gái họ Lê thì đam mê tửu sắc, bị Thục Vương, Cao Thông và Nồi Hầu lừa cho uống rượu say. Lại bị con gái họ Lê là cô ruột Lê Phán sai khiến, nên đến nỗi giết hết cả các con trai, con gái, con rể. Rồi mang họa diệt thân, đến lúc chết vẫn còn say chưa tỉnh.

Đoạn kể này mô tả không khác gì vị vua cuối cùng của nhà Ân là Trụ Vương, một người có sức khỏe phi thường, nhưng sau vì ham mê Đát Kỷ, đã giết vợ, diệt con, cuối cùng mất nước trong tay Vũ Vương Cơ Phát. Cơ Phát là vị vua đầu của nhà Chu, khởi sự từ vùng đất phía Tây, nên cũng tương đương với Thục (Thục là hướng mặt trời lặn). Cơ Phát là Lê Phán trong Cổ Lôi ngọc phả. Ân Trụ Vương là vị vua Hùng đời cuối (theo dòng Lạc Long Quân), tức là Hùng Duệ Vương.

Việc vua Hùng say mê một bà phi gây ra loạn mất nước cũng được Hùng Vương Thánh Tổ ngọc phả kể đến qua chuyện bà vu nữ. Hùng Vương do nghe lời vu nữ, xúc phạm đến thiên uy, gây ra nạn dịch bệnh và binh đao trong cuộc chiến với giặc Ân. Có thể thấy bà vu nữ này và bà cô họ Lê trong Cổ Lôi ngọc phả là một. Đây là vị Ma Cô Tiên, phi nhân của vua Ân trong Truyện Giếng Việt ở núi Vũ Ninh.

Khi xác định được thời điểm của câu chuyện giữa Hùng Duệ Vương và Thục Lê Phán là cuộc chiến thay đổi triều đại từ Thương sang Chu trong Hoa sử thì những nhân vật liên quan trong Cổ Lôi ngọc phả cũng được sáng tỏ. Cổ Lôi ngọc phả kể giai đoạn này có 2 phe Hùng và Thục. Phe phía Hùng Vương có con trai của Lạc tướng Nguyễn Phục là Đông Hải đại vương, lấy công chúa Xích Vân. Tiếp đó là ba anh em Sơn Thánh Nguyễn Tuấn, Cao Sơn và Quý Minh, trong đó Nguyễn Tuấn lấy công chúa Ngọc Hoa. Phía Lê Phán có hai tướng là Cao Thông và Nồi Hầu.

So sánh với chuyện Phong thần diễn nghĩa thì đây là 2 phe Xiển giáo và Triệt giáo. Anh em Sơn Thánh Nguyễn Tuấn, Nguyễn Hiển, Nguyễn Sùng thì đã biết là anh em của Sùng Hầu Hổ, Bắc bá hầu nhà Ân. Cao Sơn Quý Minh cũng là “quỷ núi” được nói đến trong chuyện An Dương Vương xây thành Cổ Loa, hiện hình phá thành xây ở núi Thất Diệu. Cổ Lôi ngọc phả cũng kể đến việc Nguyễn Tuấn cho người đến phá việc xây thành Ốc do Lê Phán chủ công.

Đông Hải Đại vương tương ứng là Thân Công Báo, là quốc sư phía nhà Ân. Thân Công Báo khi phong thần có tước hiệu là Đông Hải phân thủy tướng quân. Thân Công Báo cầm đầu quân đội của nhà Ân nên trong huyền sử Việt được kể là Thạch Linh thần tướng.

Về phía Thục, Cao Thông hay Cao Lỗ là Chu Công Đán, người em của Chu Vũ Vương Cơ Phát. Chu Công được phong ở đất Lỗ, nên gọi là Cao Lỗ (thủ lĩnh nước Lỗ). Cao Thông thiết Công, là tên của Chu Công. Chu Công là người đã đặt ra lễ nhạc, viết các lời hào trong Kinh Dịch, được kể thành Cao Thông chế tác nỏ thần.

Vị Nồi Hầu theo Cổ Lôi ngọc phả là một thợ đúc đồng giỏi trong nước, được triệu về kinh đô là chức quan trông nom việc đúc các vật dụng bằng kim loại. So sánh tương ứng thì đây là Lã Vọng Khương Tử Nha, người từng được Trụ Vương triệu vào cung để làm chức quan quản lý việc xây dựng đền đài cung điện. “Pháp thuật” của Khương Tử Nha có lẽ chính là ở khả năng “luyện kim”, đúc đồng này. Và cũng chỉ có Khương Tử Nha thì mới tương đương để đối đầu với Thạch Linh thần tướng Thân Công Báo.

Dù xác định thế nào thì đây cũng vẫn là chuyện của 2 dòng lên rừng và xuống biển trong cuộc đối đầu Ân – Chu. Cổ Lôi ngọc phả vốn là ghi chép của dòng theo cha Lạc Long xuống biển nên khi những nhân vật của nhà Thục ở đây bị kể theo cách “dìm hàng”, khác ngược với lối kể thường thấy của Hùng Vương Thánh Tổ ngọc phả, tức là phả chép của dòng lên núi theo mẹ Âu Cơ.

Đặc biệt thú vị là thông tin của Cổ Lôi ngọc phả về Chử Đồng Tử. Chử Đồng Tử vốn là một chú bé nhà nghèo mò cua bắt ốc ở bãi Tự Nhiên, sau gặp được công chúa Tiên Dung, có tiền học tập đã trở thành một thầy lang có tiếng. Rồi sau đó được triệu về kinh đô Phong Châu làm Thái y trong hoàng cung. Chử Đồng Tử vừa mới lấy được công chúa Tiên Dung thì bị vua Hùng nghe lời dèm pha mà đuổi đi. Trong một đêm Chử Đồng Tử bị giết chết ở bãi Tự Nhiên… Còn công chúa Tiên Dung đi tu ở chùa Hương Tích.

Nếu xét trong bối cảnh nhà Chu thì vị Chử Đồng Tử của Cổ Lôi ngọc phả này chính là Lão Tử. Lão Tử vốn xuất thân là dân thường ở vùng Hà Nam (Phủ Lý – Kim Bảng), sau làm quan Thủ thư cho nhà Chu và cũng là vị thầy thuốc giỏi, chữa bệnh dịch (Xích Tị) cho người dân. Lão Tử cũng có quan hệ với một vị công chúa nhà Chu, được kể trong tích bà chúa Ba Diệu Thiện. Công chúa Diệu Thiện bị ép duyên, bỏ đi tu chính xác cũng ở chùa Hương Tích, trở thành Nam Hải Quan Âm. Trong tích Diệu Thiện, Lão Tử được kể là vị thầy thuốc Triệu Chấn đi theo công chúa. Lão Tử ở nước ta được tôn thờ với tên Huyền Thiên Trấn Vũ, do sự tích trừ yêu diệt quỷ ở núi Sái tại Cổ Loa.

Cuối thời nhà Thục là chuyện về nhà Triệu. Cổ Lôi ngọc phả kể: Nguyễn Thận là con trai Hùng Dực Công và bà Trần Thị Quý người làng Chân Định, sau lại lấy vợ kế là và Nguyễn Thị Sinh. Hùng Dực Công là em ruột Hùng Duệ Vương. Mẹ chết Nguyễn Thận về Chân Định, cùng Chử Đồng Tử nương tựa vào nhau, mò cua bắt ốc ở bãi Tự Nhiên. Nhâm Hiêu là một tướng Tần gặp Nguyễn Thận thì dẫn theo ra biên ải. Chị ruột của Nhâm Hiêu lấy viên Thái giám họ Triệu tên Cao, không có con, bèn đem Nguyễn Thận cho Triệu Cao nuôi, đển tên họ là Triệu Đà.

Chuyện về Triệu Đà Nguyễn Thận trong Cổ Lôi ngọc phả không khác gì chuyện về Triệu Quang Phục mới được biết đến gần đây qua thần tích ở Hạ Mạo (Lâm Thao, Phú Thọ). Quang Phục vốn là dòng dõi quý tộc nhà Chu, có cha là em của Hùng Duệ Vương được phong đất ở Quảng Tây, lấy họ Lê, gọi là Lê Hùng Ánh. Khi nhà Hùng bị diệt, Lê Hùng Ánh tự lập xưng là Hậu Hùng Vương. Hậu Hùng Vương cử con là chàng Út Ngọ cùng với Triệu Vũ Đế chống Tần. Như thế Hậu Hùng Vương tương ứng với Hùng Dực Công, Triệu Vũ Đế tương ứng với Triệu Cao, Út Ngọ Lôi Mao tương ứng Nguyễn Thận ở Cổ Lôi. Chú ý vị Út Ngọ Lôi Mao hay Triệu Quang Phục này là Triệu Đà, người xưng Đế nước Nam Việt. Còn vị Triệu Vũ Đế ở đền Đồng Xâm, Kiến Xương Thái Bình là Triệu Cao, tức là Cao Tổ Lưu Bang, hay Lý Bôn của sử Hoa Việt.

Còn một nhân vật nữa trong chuyện này là Nguyễn Công Trọng hay Trọng Thủy, liên quan đến nhà Tần. Thực ra chuyện Trọng Thủy làm con rể An Dương Vương là kể về cuộc chiến giữa Thục và Tần, hay việc nhà Tần thay thế nhà Chu. Vị vua Thục cuối cùng đóng đô ở Cổ Loa là Đông Chu Quân, đã bị quân Tần diệt. Trọng Thủy là Tần Trang Tương Vương hay Dị Nhân Doanh Tử Sở đã ở rể ở đất Triệu (Chu). Con của Trọng Thủy lên ngôi, thống nhất thiên hạ, xưng là Tần Thủy Hoàng Đế. Truyền thuyết Việt gọi là Triệu Lạc Linh.

Khảo luận so sánh giữa các tư liệu ở tổng Xốm Bình Đà về cổ sử Việt tạm dừng lại ở giai đoạn này. Lướt qua Bách Việt triệu tổ cổ lục và Cổ Lôi ngọc phả truyền thư đều thấy ăn khớp với những nhân vật và sự kiện chính của Hoa sử và huyền sử Việt. Điều này là hiển nhiên vì lịch sử vốn chỉ có 1. Dù là các kể theo dòng lên núi (Hùng Vương ngọc phả) hay xuống biển (như ở Bình Đà), hay trong sử Trung Hoa thì đều là một quá khứ của người Việt.

Khổng Tử – ông đồ Xứ Nghệ

On By Bách Việt 18In Cổ văn hóa sử, Khảo cứu nguồn cội, Địa lý trong lịch sửLeave a comment

Ở Nghệ An tín ngưỡng thờ Khổng Tử, rất đặc biệt, khác hẳn những nơi khác, khi mà vị thánh tổ của Nho giáo được thờ là thành hoàng làng ngay trong các ngôi đình làng ở nhiều nơi. Các văn chỉ ở Nghệ An được gọi là các “nhà thánh” là nơi được xây dựng khép kín, dành riêng cho thờ Khổng Tử và Nho đạo. Nhiều ngôi đình và nhà thánh lớn ở Nghệ An đều từng là nơi thờ Khổng Tử như đình Võ Liệt ở Thanh Chương, nhà thánh Hoành Sơn, đình Trung Cần ở Nam Đàn, đình Hậu ở Yên Thành…

Đình Võ Liệt, Thanh Chương.
Nhà thánh Hoành Sơn, Nam Đàn.

Khu vực tập trung nhất tín ngưỡng thờ Khổng Tử là thành hoàng làng là ở Thanh Chương và Nam Đàn. Thực ra trước đây 2 khu vực bên hữu ngạn sông Lam này đều thuộc về huyện Thanh Chương. Điển hình là đình Võ Liệt nay thuộc huyện Thanh Chương. Đình Võ Liệt được xây từ những năm 1850, với quy mô bề thế, công phu. Đình từng là nơi các nhà Nho xứ Nghệ dạy học, trong đó có cả cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc và cụ Phan Bội Châu. Đình Võ Liệt cũng nổi tiếng bởi những tấm bia đề danh các nhà khoa bảng của huyện, vẫn còn lưu ở 2 nhà bia ở 2 bên trước sân đình.

Hậu cung đình Võ Liệt có 5 gian 2 chái, có kết cấu mái chồng diêm 8 mái. Hậu cung đình như một đền thờ, là nơi thờ Khổng Tử và các vị thành hoàng làng. Theo luận án của tiến sĩ Phạm Xuân Thanh cho biết, xưa kia đình có nhiều hiện vật quý: 2 cờ đại, 6 cờ vuông, mâm cổ bồng, bàn linh tọa thờ Khổng Tử. Hàng năm lễ cúng Khổng Tử vào ngày rằm tháng 8, do Hội văn tổng Võ Liệt chủ trì. Lễ cúng Khổng Tử: Buổi sáng rước kiệu trong làng về đình Võ Liệt. Lễ cúng Khổng Tử diễn ra lúc nửa đêm, thui 2 con bò, làm 6 thúng xôi… Tục thờ và tế lễ ở đình Võ Liệt như vậy đã có từ lâu đời với một quan niệm sâu sắc về tính bản địa của thành hoàng làng là Khổng Tử.

Đình Trung Cần ở xã Nam Trung huyện Nam Đàn là một di tích cấp quốc gia khác rất nổi tiếng ở Nghệ An. Đình được khởi dựng từ năm 1781-1782. Trong đình nổi bật là những mảng chạm khắc các tích truyện của Nho giáo như chuyện Nghiêu – Thuấn, Thành Thang – Y Doãn, Trúc lâm thất hiền… Đặc biệt bên phải đình có bức chạm cảnh một vị phu tử già râu dài, áo thũng, đội mũ đang dạy 4 học sinh đọc sách trong nhà.

Chính giữa điện thờ hậu cung của đình Trung Cần còn có bức chạm rồng, khắc 3 chữ Đại Thành miếu. Dòng chữ này khẳng định đây là miếu thờ Khổng Tử vì Khổng Tử từng được phong là Đại Thành Chí Thánh. Dòng chữ Đại Thành miếu ở đình làng Trung Cần là minh chứng trực tiếp cho quan niệm Khổng Tử là người dạy học ở đất Thanh Chương, Nghệ An.

Khổng Tử và Tứ phối dưới chân núi Tam Thai Võ Liệt.
“Đại Thành miếu” ở đình Trung Cần.

Các “nhà thánh” ở Nghệ An khác với các văn chỉ ở miền Bắc. Nếu các văn chỉ ở miền Bắc là chỗ thờ lộ thiên thì các nhà thánh ở Nghệ An được xây dựng có mái che, không chỉ là nơi thờ cúng Khổng Tử mà còn từng được sử dụng như trường học tại làng, xã. Mô hình “văn miếu” đi cùng với “quốc tử giám” này ở Nghệ An gặp ở rất nhiều nơi, từ nhà thánh hàng xã, hàng tổng hay hàng huyện. Một nhà thánh lớn như thế còn tồn tại tới nay là di tích cấp quốc gia nhà thánh Hoành Sơn ở xã Khánh Sơn, Nam Đàn.

Nghệ An liệu có thể là quê hương, nơi Khổng Tử từng mở trường dạy học và mở đầu Nho giáo không? Điều này hoàn toàn có thể bởi Khổng Tử quê ở nước Lỗ, mà nước Lỗ không đâu xa là vùng phía Tây Nam nước Văn Lang thời Hùng Vương. Dấu vết của tên gọi nước Lỗ còn bảo lưu trong tên gọi Lão Qua hay Lào, chỉ khu vực Tây Nam này.

Thủ phủ của nước Lỗ rất có thể là ở vùng Nghĩa Đàn của Nghệ An, nơi đã phát lộ có di chỉ Làng Vạc của nền văn hóa Đông Sơn với hàng chục mộ táng, hàng trăm hiện vật, minh chứng cho sự tồn tại của một trung tâm cư trú lớn vào thời kỳ trước Công nguyên trên đất Nghệ An.

Theo thông báo khảo cổ học Nghệ An, tại vùng đất Nho Lâm cũ (Diễn Châu), các nhà khảo cổ học đã phát hiện ra một di chỉ và khu mộ thuộc văn hóa Đông Sơn, đó là Đồng Mỏm (Diễn Thọ, Diễn Châu). Ở đây, trong nơi cư trú đã tìm được thuổng sắt, dao sắt, đinh sắt … Còn trong các ngôi mộ thì có những thanh kiếm sắt đặt bên mình hay trên đùi người chết.

Nho Lâm – Diễn Thọ cũng là nơi có nhà thờ họ Cao, thờ viễn tổ Cao Lỗ. Cao Lỗ là vị thủ lĩnh nước Lỗ thời Chu Văn Lang, tức là Chu Công Đán. Cũng tại nhà thờ họ Cao ở Nho Lâm thờ vị tổ Cao Đại Tôn là Cao Thiện Trí. Vị tổ họ Cao ở Diễn Châu này lấy vợ là bà Khổng Thị Tám, người nước Lỗ. Đây là dẫn chứng cụ thể khác về nguồn gốc họ Khổng nước Lỗ trên đất Nghệ An.

Nước Lỗ cũng là quê hương của vị Nam Giao học tổ Sĩ Nhiếp. Cha của Sĩ Nhiếp là Sĩ Tứ làm Thái thú quận Nhật Nam. Quận Nhật Nam thời Hán là vùng Tây Nam Việt, tức chính là bao gồm cả vùng Thanh Nghệ. Những hiện vật đồ đồng Đông Sơn muộn thế kỷ II-III khai quật ở Làng Vạc có thể chính là thuộc về thời kỳ cha con Sĩ Nhiếp làm chủ quận Nhật Nam và Giao Châu.

Một cách gián tiếp hơn, trong Trà kinh của Lục Vũ cho biết: Trà làm thức uống, khởi từ Thần Nông thị, truyền bởi Lỗ Chu Công, Tề có Án Anh… Trong khi đó món trà xanh hay chè tươi là đặc sản nổi tiếng của vùng xứ Nghệ, nhất là ở quanh vùng chân núi Thanh Chương. Cây chè là đặc sản vùng cận nhiệt đới, chắc chắn không thể mọc ở tận vùng bán đảo Sơn Đông ôn đới, nơi hiện được các sử gia Tàu cho là địa bàn nước Tề nước Lỗ thời Xuân Thu. Vùng Sơn Đông không có cây chè thì Chu Công, Án Anh, Khổng Tử lấy gì mà thưởng trà?

Cuộc đời của Khổng Tử được đánh dấu bởi sự xuất hiện của loài Kỳ lân. Tương truyền khi bà mẹ sinh Khổng Tử có kỳ lân đến chầu. Đến năm Lỗ Ai Công thứ 14 lại xuất hiện kỳ lân què, nên Khổng Tử đã dừng bút viết kinh Xuân Thu, nên cuốn kinh này còn gọi là Lân kinh. Không lâu sau đó thì Khổng Tử qua đời. Thời điểm này được lấy làm mốc chấm dứt thời Xuân Thu mà chuyển sang thời kỳ Chiến Quốc.
Tương truyền, Kỳ lân là loài vật có hình dáng giống như con nai, mình vằn, đuôi trâu, vú ngựa, có một sừng trên đầu, rất hiền lành, không ăn sinh vật, nên được gọi là Nhân thú. Loài vật theo như mô tả này rất giống con Tê giác. Gần đây ở vùng núi Bắc Trường Sơn phát hiện được loài Sao la và được mệnh danh là Kỳ lân châu Á. Loài Sao la đầu tiên được phát hiện ở khu bảo tồn Vũ Quang, thuộc Hà Tĩnh. Cái tên Sao la cũng chính là tên gọi địa phương của Nghệ An, nghĩa là “xe sợi”. Quê hương của Khổng Tử cũng là nơi có loài Kỳ lân thì rõ là ở vùng Bắc Trung Bộ nước ta. Kỳ lân cho dù là Sao la hay Tê giác thì cũng không thể xuất hiện ở vùng Sơn Đông lạnh giá bên Tàu.

Khổng An Quốc, cháu 12 đời sau của Khổng Tử đã ghi trong bài tựa cuốn Thượng Thư (Kinh Thư) như sau: “… thời Lỗ Cung Vương, thích sửa sang cung thất, Vương cho phá nhà cũ của Khổng Tử để mở rộng thêm. Trong tường nhà tìm được Thư, phần Ngu, Hạ, Thương, Chu cùng Tả Truyện, Luận Ngữ, Hiếu Kinh đều viết bằng chữ Khoa Đẩu cổ văn do ông cha chúng tôi cất giấu. Vương lại lên nhà thờ đức Khổng Tử, nghe được tiếng vàng, đá, tơ, trúc, bèn không cho phá nhà nữa, đem toàn bộ sách trả cho họ Khổng”.
Thì ra Khổng Tử chép Ngũ kinh bằng chữ Khoa đẩu. Chữ Khoa đẩu được biết là chữ của người Việt cổ. Khổng Tử soạn kinh bằng chữ Việt, hỏi Khổng Tử là người Việt hay người Tàu?

Tục thờ Khổng Tử là thành hoàng bảo trợ cho các làng ở Nghệ An không chỉ đơn giản là sự tôn sùng Nho giáo, mà ẩn chứa trong đó một sự thật lịch sử khó tin: Khổng Tử là người Nghệ An, đã tạo ra Nho đạo chính trên mảnh đất này. Truyền thống văn học khoa bảng của xứ Nghệ không phải chỉ bắt đầu từ những tên tuổi như Nguyễn Du hay Hồ Chủ Tịch, mà xa hơn, rất lâu hơn, là từ nước Lỗ, quê hương của vị Vạn thế sư biểu bên dòng sông Lam núi Hồng.

Hiện vật đồ đồng Làng Vạc, Nghĩa Đàn.
Hình trên thân trống đồng Làng Vạc.

Y Sơn linh tích Hùng Ninh Vương

On By Bách Việt 18In Khảo cứu nguồn cộiLeave a comment

Khu vực Hiệp Hòa, Bắc Giang có di tích thờ một thần tướng đánh giặc Ân là Hùng Linh Công. Cụm di tích thờ Hùng Linh Công nằm quanh núi Y Sơn (Hòa Sơn) tại đây. Theo truyền thuyết và các tài liệu thư tịch cổ thì: vào thời kỳ Hùng Vương thứ 6 có quan trị sự xứ Kinh Bắc tên là Hùng Nhạc dòng dõi Hùng Vương. Ông đã ngoài 60 tuổi, bà ngoài 40 tuổi mà vẫn chưa có con trai. Nhân ngày đầu xuân, ông bà đi thăm Châu Lạng và vãng cảnh trên dòng sông Như Nguyệt (sông Cầu ngày nay), qua vùng núi Ia thì trời sẩm tối. Ông bà đã vào chùa Ia (Y Sơn Tây Tự) nghỉ trọ lễ phật cầu phúc. Đêm ấy xảy ra thần mộng: “Thiên thần thị ngã ứng hoài thai”.

Sau đó, quan bà Cao Tiên phu nhân mang thai sinh ra một người con trai vào ngày 12 tháng 10 năm Đinh Hợi, đặt tên là Hùng Linh Công. Hùng Linh Công khôi ngô tuấn tú, năm 17 tuổi văn võ song toàn. Đức vua nghe tin đã triệu về Kinh đô để thi kén hiền tài. Hùng Linh Công tỏ ra xuất sắc.

Khi có giặc lang thú, hổ, báo phá hoại dân lành, Đức vua sai Hùng Linh Công cầm quân đi dẹp. Người đã dẹp yên và bắt những con mãnh thú đầu đàn mang về nuôi thuần hóa để sử dụng.

Khi giặc Ân xâm lược nước ta, Đức vua giao cho Hùng Linh Công ba vạn quân và phong chức Nhạc phủ thống lĩnh tướng quân cầm quân dẹp giặc cùng Đức Thánh Gióng. Sau khi đánh tan quân giặc, đất nước thanh bình, Hùng Linh Công trở lại vùng núi Ia, thấy phong cảnh non xanh nước biếc, sơn thủy hữu tình, Người đã đóng bản doanh tại đây và hiển thánh vào ngày mùng 8 tháng 8 Âm lịch.

Hôm ấy đang trời quang mây tạnh, bỗng mây đen kéo đến, mưa gió, sấm chớp nổi lên và có 3 tiếng sét trên đỉnh núi, dân chúng thấy một người mình mặc giáp trụ, tay cầm thanh kim đao cưỡi con hổ đen bay lên trời. Sau đó, Hùng Linh Công biến mất. Tạnh mưa, dân làng lên đỉnh núi thấy cây trầm cổ thụ trên đỉnh núi héo khô, dân làng thấy làm điềm lạ đã mang cây tạc tượng Hùng Linh Công, lập đền phụng thờ để bày tỏ lòng thành kính nhớ ơn.

Sau khi Phụ thân và Mẫu thân Hùng Linh Công từ trần, Đức vua cảm kính trước câu chuyện thần mộng và công lao của Người đối với dân, với nước nên đã cho dân làng thờ hai ông bà Hùng Nhạc tại Hậu đường chùa Ia (Y Sơn Tây Tự) và phụng thờ Hùng Linh Công tại đền Ia.

Hùng Linh Công là vị tướng đánh giặc Ân có tục lệ thờ lớn và linh thiêng nhất sau Phù Đổng Thiên Vương. Một đoạn trong bộ câu trường đối ở đền Ia (Y Sơn linh từ): “Đương dữ Sóc phong liệt tướng thành sở vị, giang Nam nhất nhân giang Bắc nhất nhân”. Dịch là: “Cùng với núi Sóc các tướng nổi danh rằng: một người ở phía Nam sông, một người phía Bắc sông”

Nhưng nếu Thánh Dóng xuất phát là một đứa trẻ ở làng Phù Đổng thì Hùng Linh Công lại là dòng dõi họ Hùng chính thống, cầm đầu quân đội đánh giặc. Câu đối ở đền Ia:

雄派奇跡垂不朽
和峰遺像凜如生
Hùng phái kỳ tích thùy bất hủ
Hòa phong di tượng lẫm như sinh.
Dịch nghĩa:
Tích lạ dòng Hùng trùm bất hủ
Núi Hòa tượng mãi vẫn như sinh.

Nếu cuộc chiến của Hùng Vương thứ 6 đánh giặc Ân đã được xác định là cuộc chiến lập quốc của nhà Chu thì người con của vua Hùng đã cầm đầu quân đội miền núi đánh giặc Ân phải là Cơ Phát, con của Văn Vương Cơ Xương. Cơ Phát ban đầu có tên là Ninh Vương, rất có thể đây chính là dấu vết lưu lại trong cái tên Linh Công. Đất phong ban đầu của Cơ Phát có thể chính là vùng Bắc Ninh xưa, gọi là Vũ Ninh theo tên của Vũ Vương.

Trong quần thể di tích Y Sơn còn có ngôi chùa Y Sơn Tây tự nơi thờ cha và mẹ của thánh Hùng Linh Công. Trước chùa là đình “Phật tự xuân hội”, nơi diễn ra lễ hội Y Sơn. Trước sân chùa từng có một đôi Long mã, rất giống với đôi Long mã ở trước sân đền Thượng núi Sóc Vệ Linh. Lễ hội Y Sơn còn được biết đến trò diễn “tướng quản” đặc sắc, khi các tướng quản voi ngựa của thánh Hùng Linh Công đến làm lễ trước chùa.

Theo góc nhận định mới, Hùng Linh Công là Ninh Vương Cơ Phát thì cha và mẹ của thánh sẽ là Văn Vương Cơ Xương và bà Thái Tự Chu Hậu. Còn “Phật” ở thời Ân – Chu tất nhiên không phải là Phật Thích Ca, mà là Đạo sĩ Khương Tử Nha, được truyền thuyết Việt kể là Lão Phật giáng thế giúp vua Hùng nước Văn Lang. Trước khi ra trận đánh giặc Ân Vũ Vương Cơ Phát đã làm lễ trước vua cha và mẹ cùng với bái tướng Khương Tử Nha là Thượng phụ.

Cùng với Hùng Linh Công ở Hiệp Hòa còn thờ đức Vua Bà Mã Yên Sơn tại đình Bé dưới chân núi Hòa Sơn. Khi tế lễ Hùng Linh Công đồng thời cũng khấn tên Đức Vua Bà. Nếu Hùng Linh Công là Vũ Ninh Cơ Phát thì Vua Bà Mã Yên Sơn sẽ là bà Nghị Địch, người vợ của Vũ Vương. Bà Nghi Địch được thờ là tổ của nghề nấu rượu ở làng Vân, Việt Yên, cũng cùng đất Bắc Giang. Đây là một dẫn chứng khác cho thấy Vũ Ninh Cơ Phát từng dựng nghiệp ở vùng đất này.

Câu đối trong đền Ia nói về sự hiển hách của Hùng Linh Công:
平石奇功垂罔極
扶丁偉績永猶傳
Bình Thạch kỳ công thùy võng cực
Phù Đinh vĩ tích vĩnh do truyền.
Dịch nghĩa:
Dẹp Thạch kỳ công trùm khắp chốn
Trợ Đinh tích lớn mãi còn truyền.

“Bình Thạch” ở đây nói đến việc Hùng Linh Công đã dẹp được Thạch Linh Thần tướng, là tướng cầm đầu quân đội nhà Ân trong sự tích thời Hùng. Rất bất ngờ là cũng ở khu vực Bắc Giang tại vùng Việt Yên có di tích thờ Thạch Linh Thần tướng thời Hùng Vương. Đền Ia ở núi Y Sơn nằm ở đầu sông Cầu thì đền thờ Thạch Linh Thần tướng nằm ở phía dưới của dòng sông này.

Về các công trạng của Hùng Linh Công, ở đền Ia còn có câu đối:
青隴威加平虎患
月江波湧護龍舟
Thanh lũng uy gia bình hổ hoạn
Nguyệt giang ba dũng hộ long chu.
Dịch nghĩa:
Núi biếc thêm oai dẹp nạn hổ
Sóng dồn sông Nguyệt trợ thuyền rồng.

Ở đền Ia đặc biệt còn có dấu tích một phiến đá lớn với sự tích rằng Vua thủy tề đã cho người đội đá theo dòng sông mang đến đặt phiến đá gần cổng đền làm thành một cây cầu. Dưới gầm cầu bây giờ vẫn còn dấu vết hình đầu người và các đầu ngón tay của người đội đá. Cạnh cây cầu xưa còn có một ngôi miếu nhỏ thờ vị tướng là Quý Minh Đại vương. Phải hiểu dấu tích về phiến đá thần này như thế nào? Tại sao “vua thủy tề” lại phải cho đội đá đến tế thần Nhạc phủ (Hùng Linh Công là Nhạc phủ thống lĩnh tướng quân)?

Quý Minh Đại vương được biết là một vị thủy thần giúp vua Hùng đánh Thục. Trong chuyện này thì Quý Minh Đại vương là tướng bên phía nhà Ân (được gọi là Hùng Duệ Vương) chống lại quân nhà Chu (quân Thục) đến từ miền Tây rừng núi (Nhạc phủ).

Câu đối đền Ia cho phép lý giải hình tượng phiến đá của Vua thủy tề (Thủy thần Quý Minh) này. Vì Hùng Linh Công đã “bình Thạch” Linh Thần tướng của quân đội nhà Ân, nên quân nhà Ân (trong hình tượng thủy thần Quý Minh) đã đội phiến đá (Thạch Linh) ngược dòng sông Cầu (từ Việt Yên) lên đến Y Sơn để quy hàng Hùng Linh Công. Phiến đá của Vua thủy tề do đó cũng tương tự như hình tượng các nữ tướng Ân được đem đến đền làm lễ chém tướng trong lễ hội đền Sóc và đền Phù Đổng.

Như vậy, các di tích ở Bắc Giang, nơi chiến trường xưa giữa quân đội Chu Thục và Ân Thương nay là những nơi đất phong thần thờ tự các vị tướng lĩnh của cả 2 bên trong cuộc chiến khốc liệt phạt Thương lập Chu cách nay trên 3.000 năm. Vũ Vương Cơ Phát được thờ dưới tên Hùng Linh Công ở Hiệp Hòa, bái Lão Phật Khương Tử Nha làm tướng, tế bái cha Văn Vương và mẹ Thái Tự rồi đánh dẹp Thạch Linh Thần tướng ở Việt Yên, hàng phục tướng của nhà Thương là Quý Minh. Giò hoa tre – quả trám – bông lúa trong lễ hội Y Sơn như nhắc lại sự tích về một thời mở thế thái bình của nước Văn Lang xưa.

Tượng đức thánh Hùng Linh Công ở đền Ia
Đình “Phật tự xuân hội” trước chùa Ia
Hậu điện chùa Ia
Thạch Linh Thần tướng ở Việt Yên.
Phiến đá của vua thủy tề Quý Minh trước đền Ia
Hậu cung đình Bé Hòa Sơn
Hoa tre trong lễ hội Y Sơn

Nam Hải vĩ nhân

On By Bách Việt 18In Khảo cứu nguồn cộiLeave a comment

Học giả Phan Kế Bính có tác phẩm Nam Hải dị nhân liệt truyện, kể về các vị vua, các danh thần, danh tướng, các vị thần… nước Nam. Nhưng tại sao lại gọi nước ta là “Nam Hải” thì không thấy ai nói tới. Thực ra, khu vực miền Bắc nước ta từng có tên là Nam Hải, mà bằng chứng rõ ràng là việc nhà Tần chiếm đất Lĩnh Nam chia thành 3 quận Quế Lâm, Tượng Quận và Nam Hải. Một loạt những danh nhân đất Việt của thời kỳ trước Công nguyên lại càng xác thực tên gọi Nam Hải cho vùng nước Nam ta.

Nam Hải Quan Âm Diệu Thiện

Sự tích về công chúa Diệu Thiện con vua Trang Vương, chịu nhiều khổ nạn nhưng vẫn có lòng thiện tâm dùng tay mình làm thuốc cứu vua cha, cuối cùng tu thành Phật Bà Quan Âm được nhiều sách cổ ghi lại. Những tác phẩm Nam Hải Quan Âm Phật sự tích ca hay Nam Hải Quan Âm bản hạnh quốc ngữ diệu soạn trùng san đã gắn tên gọi Nam Hải với Phật Quan Âm. Nơi tu hành của Phật Quan Âm là núi Hương Sơn (Hà Tĩnh) ở “Nam Hải”. Vậy rõ ràng tên gọi Nam Hải chỉ vùng nước Nam ta ngày nay.

Quan Âm Diệu Thiện được thờ không chỉ ở núi Hương Sơn mà từ thời nhà Đường, Cao Vương Biền đã cho xây chùa Thiên Tôn ở Ninh Bình thờ công chúa Diệu Thiện cùng Trang Vương và Hoàng hậu. Chùa này đặc biệt không thờ Phật mà thờ Tam Thanh, tức là lối thời của Đạo giáo.

Chùa Thiên Tôn nằm trên núi Võ Đang ở Ninh Bình, nơi có động Thiên Tôn thờ Huyền Thiên Trấn Vũ, với công tích là giúp An Dương Vương diệt yêu quỉ xây thành Cổ Loa. Đây không gì khác là nơi thờ Lão Tử, người đã được nhà Đường phong là Thái Thượng Huyền Nguyên Hoàng Đế và là vị Đại Đạo Thiên Tôn trong bộ Tam Thanh của Đạo giáo.

Công chúa Diệu Thiện luôn được thờ cùng với Lão Tử Lý Bá Dương nên có thể xác định đây là một vị công chúa ở vào cuối thời Tây Chu, chuyển sang Đông Chu. Trang Vương như vậy là một vị vua Chu, có thể là Chu U Vương, vị vua nổi tiếng bạo ngược cuối thời Tây Chu. Đất Nam Hải lúc này ứng với khu vực phía Đông nhà Chu, nơi trận động đất vùng Tam Xuyên đã báo hiệu sự sụp đổ của vương triều Chu và được Bá Dương Lão Tử đăng đàn cảnh báo vua về họa mất nước tại Cổ Loa.

Nếu Lão Tử được coi là người mở đầu cho Đạo giáo thì Diệu Thiện chính là người mở đầu Phật giáo ở nước ta. Giáo lý của Phật Bà Nam Hải là “Thiện”, cứu khổ cứu nạn, từ bệnh tật đến thủy hỏa đạo tặc.

Chùa Quan Âm ở núi Bổ Đà (Việt Yên, Bắc Giang).

Nam Hải An Dương Vương

Thục chủ vốn là người Ai Lao, dòng dõi họ Hùng. Sau khi được vua Hùng nhường ngôi, Thục chủ về đóng đô ở Cổ Loa, xưng là An Dương Vương. Đây là chuyện xảy ra vào quãng thời Chiến Quốc. Khi đó các con của Tây Chu Quân (bộ chủ Ai Lao) tranh chấp nhau, một người trong số đó đã chiếm vùng phía Đông của vua Chu (vua Hùng), lập thành Đông Chu Quân.

Nhà Tần thông hiếu với Đông Chu Quân, cử hoàng tôn là Trọng Thủy lấy con gái của Đông Chu Quân là Mỵ Châu. Mấy năm sau, Tần diệt Tây Chu rồi cũng tiến chiếm đất Đông Chu. Thục An Dương Vương cầm sừng văn tê bảy tấc đi vào biển, kết thúc 800 năm nước Văn Lang của vương triều Chu từ Văn Vương Cơ Xương (Âu Cơ).

An Dương Vương làm chủ vùng đất Bắc Việt, đóng đô ở Cổ Loa, tức là vùng đất Nam Hải, mà tên gọi có ít nhất từ đầu thời Đông Chu (thời của Nam Hải Quan Âm và Lão Tử Lý Bá Dương). Do đó, khi Cổ Loa thất thủ, An Dương Vương chạy ra biển, được nhân dân các nơi lập đền thờ Nam Hải Đại vương. Tên thờ này đã xác nhận vùng đất An Dương Vương trị vì là đất Nam Hải.

Tượng đồng An Dương Vương ở đền Thượng Cổ Loa.

Tư lệ hiệu úy Lý Ông Trọng

Sách Từ Nguyên ghi: Nguyễn Ông Trọng đời Tần, người Nam Hải, thân dài một trượng ba thước, khí chất đoan dũng, khác với người thường. Vua Thủy Hoàng sai cầm quân giữ đất Lâm Thao, thanh thế chấn động Hung Nô.

Lý Ông Trọng người làng Thụy Hương, có tài võ lược, vào Tần được Tần Thủy Hoàng gả con gái là Bạch Tĩnh Cung Công chúa, rồi cử về trấn giữ người Hồ ở đất Lâm Thao. Nơi Lý Thân trấn thủ không phải ở phương Bắc, mà ở chính phương Nam, nơi quê hương của ông. Phò mã Lý Thân đã làm tướng trấn giữ vùng đất quê hương Nam Hải, là một trong 3 quận mà Tần lập ra ở vùng Lĩnh Nam.

Lý Ông Trọng được thờ là một trong 4 vị thượng tướng ở đền Cổ Loa. Rất có thể, người xây thành Cổ Loa với quy mô to lớn 3 vòng thành chính là Lý Ông Trọng.

Thành Cổ Loa được biết là được xây dựng qua nhiều lần. Lần thứ nhất ở vào quãng thế kỷ 4 TCN, tương ứng với thời Thục An Dương Vương ở trên. Lần thứ hai là lần xây dựng quy mô nhất vào quãng thế kỷ thứ 3 TCN. Lần xây này sử dụng công nghệ tương đồng với các công trình thành đất phương Bắc lúc đó. Với quy mô xây dựng to lớn như vậy, ước chừng có tới hàng triệu sức lao động đã được huy động. Thời gian và quy mô như vậy chỉ có triều đại của Tần Thủy Hoàng mới có thể thực hiện được.

Đầu ống ngói Cổ Loa.

Nam Hải Tôn Ninh Triệu Vũ Đế

Sử ký Tư Mã Thiên kể, Nhâm Ngao làm quận úy Nam Hải, Triệu Đà làm Long Xuyên lệnh. Khi Tần Thủy Hoàng mất, loạn lạc nổi lên, Nhâm Ngao mời Triệu Đà đến bàn kế chống giữ đất Nam Hải. Thế rồi, Triệu Đà thay thế Nhâm Ngao lĩnh quản Nam Hải, đánh diệt các quan lại nhà Tần. Tới năm Tần Nhị Thế thứ ba thì Triệu Đà xưng Vương.

Triệu Vũ Đế được thờ ở vùng Thái Bình với sắc phong gọi là Nam Hải tôn ninh Hoàng đế. Một lần nữa cho thấy, đất Nam Hải không phải là vùng Quảng Đông, mà chính là vùng Bắc Việt, nơi nổ ra khởi nghĩa của Triệu Đà kháng Tần chống Sở.

Triệu Vũ Đế khởi nghĩa từ vùng đầm nước ven sông biển ở Thái Bình, rồi Dạ Trạch, chiếm được quận trị của quận Nam Hải, tức là thành Cổ Loa. Đây là lý do tại sao trên lớp thành đất Cổ Loa của lần xây thứ hai lại có một lớp ngói tương đương với ngói như ở Phiên Ngung. Và lò đúc mũi tên, cùng hàng vạn mũi tên đồng, trống đồng Cổ Loa, vũ khí hình lưỡi cày tìm thấy ở đây là có niên đại vào thế kỷ thứ 2 TCN, thời nhà Triệu.

Nam Hải Quan Âm, Thục An Dương Vương, Hiệu úy Lý Thân, Triệu Vũ Đế là những vĩ nhân Nam Hải, những con người có công lao và sự nghiệp to lớn trên vùng đất Bắc Việt ở giai đoạn chuyển tiếp các chế độ Chu – Tần – Hán.

Trống đồng Cổ Loa, thế kỷ 2 TCN (thời Hán – Triệu).