Phả lục về một vị Đại vương công thần triều Hùng Tuấn Vương, một vị Công chúa âm phù

Chi Cấn, bộ Thượng đẳng

Chính bản bộ Lễ quốc triều.

Nước Việt xưa trời Nam mở vận, chia ngang sông núi theo sao Dực sao Chẩn. Nước Bắc ban đầu được phong thẳng hướng vùng sao Đẩu sao Ngưu. Từ triều Hùng Kinh Dương Vương tuân mệnh vua cha phân phong, làm dòng đế vương nước Việt ta. Đất đẹp Hoan Châu xây dựng kinh đô. Hình nơi Nghĩa Lĩnh trùng tu miếu điện. Truyền quốc đến đời sau xưng là  Lạc Long Quân, cưới tiên nữ Động Đình, ở tại đầu núi Nghĩa Lĩnh, mây lành năm sắc rực rỡ. Âu Cơ từ đó có mang, đến khi sinh hạ được một bầu trăm trứng, nở ra trăm trai. Đều là anh hùng hơn đời, đức độ vượt người. Đến khi trưởng thành Vua bèn phong chức hầu, lập bình phong phiên dậu, chia nước thành 15 bộ. Thế rồi Long Quân nói với Âu Cơ rằng:

• Ta vốn là giống rồng. Nàng là dòng tiên. Tuy khí âm dương, ngũ hành hợp nhau mà có con. Nhưng chủng loại không giống nhau, nước lửa tương khắc, không thể sống cùng nhau được. Vì thế nên chia biệt.

Bèn phân 50 người con theo cha về biển làm Thủy thần, phân trị các đầu sông góc biển. 50 người con theo mẹ về núi làm Sơn thần, phân trị trên bờ trong núi. Nếu có việc thì báo nhau, tất đến tương trợ, không thể cùng mất. Vì thế sau này thời họ Hùng trăm thần sông núi thường có thể xuất thế, đầu thai nhập vào các gia đình làm con để giúp nước cứu dân. Gia đình nào có phúc tất sẽ được gặp.

Lại nói, cơ đồ họ Hùng truyền 17 nhánh đến Tuấn Vương ở ngôi, đóng đô ở Việt Trì bên sông Bạch Hạc, lập nước tên Văn Lang, kinh đô gọi là thành Phong Châu. Vua là người có tài cao chí lớn, tư chất thánh minh, kế thừa cơ đồ thịnh trị do 17 đời tổ tông bồi đắp, trong tu sửa văn đức, ngoài phòng bị biên cương, dốc ý hưng quốc bình dân để yên Trung Quốc.

Trước đó có một người đất Hồng Châu (sau đổi là đạo Hải Dương) họ Nguyễn tên Tung, vợ là Lê Thị Điên. Vợ chồng ông làm nghề đốn củi nhưng đều có đức dày, việc thiện dù bé cũng không bỏ không làm, việc ác dẫu nhỏ cũng không gây ra nửa điểm hại người. Nơi đó ai cũng nói nhà tích thiện tất sẽ gặp được điều may mắn. Ông Nguyễn đã gần 60 tuổi, bà Lê ngoài 40 mà vẫn chưa có con trai. Đêm hôm ấy bà Lê nằm ở trong nhà, đến cuối canh ba bỗng nằm mơ thấy có một ngôi sao lớn từ trên trời rơi thẳng xuống bụng bà. Bà liền lấy mà nuốt đi. Bà giật mình tỉnh dậy, nói lại với ông. Ông nói rằng:

• Đây tất là điềm lành.

Từ đó thấy bà Lê có mang. (Ngày 12 tháng Giêng năm Nhâm Dần) sinh hạ một bầu, nở ra một người con trai, thiên tư khác lạ, thể mạo kỳ khôi. Ông Nguyễn nói:

• Phúc thật đã trùng lai, là được lòng trời yêu mến đó.

Ngày qua tháng lại, người con đã trở nên thông minh, đầy trí tuệ, bèn đặt tên là Cao Sơn. Đến khi lên 3 lại ông bà càng thêm chăm chút nuôi dưỡng. Thế rồi ông Cao khi tuổi lên 7 thì đi học, đến năm 16 tuổi thiên tư cao rộng, học lực tinh thông, ưa đọc binh thư, tài hay võ nghệ, có cái dũng địch vạn người. Đến khi ông được 18 tuổi, cha mẹ đều mất. Ông bèn tìm nơi đất tốt, làm lễ an táng. Sau 3 năm để tang mãn kỳ. Khi đó cơ đồ họ Hùng đã đến vận mạt, ý trời báo dứt. Tuấn Vương sinh được 20 hoàng tử đều theo nhau về nơi đế hương, tiên bồng mất tích. Vua không có người nối dõi. Chỉ còn hai vị công chúa. Một vị Công chúa gả cho ông Đồng Tử ở trang Đa Hòa. Còn vị Công chúa thứ hai, cung thiềm còn khóa, lá ngọc vẫn niêm, lương duyên tốt lành vẫn chưa định kỳ.

Hôm đó Vua truyền xây lầu ở cửa thành Việt Trì, ban chiếu truyền thiên hạ thần dân cử các vị hiếu liêm, hiền lương, phương chính, ai có tài trí thông minh, đức độ hơn người thì mau đến ứng tuyển. Vua sẽ gả công chúa và nhường ngôi cho.

Khi đó trên sông tàu bè, trước lầu xe ngựa đến chật. Thế rồi ông Cao Sơn cũng biết tin, một lần nghe chiếu Thiên tử, nổi tâm trạng nguyên bốn biển. Bút văn múa như ảnh động rồng rắn, sao sáng lạnh lòng sông. Trận võ mở mà kinh hồn hổ báo, tiếng vang xa ngoài biển. Thế rồi đạo Hồng Châu chọn ông Cao Sơn đi dự tuyển. Khi nhà vua thấy ông ứng đối lưu loát, có tài văn võ, là người có năng lực tài cao. Vua bèn cho ông Cao Sơn quản quân sự, làm Đô chỉ huy sứ Tả đạo Tướng quân. Thế là ông Cao bèn nhận chức quan đó. Từ đó thấm nhuần thánh đức, ơn vua, thật có duyên hương lửa vậy. Còn lại những người về sau đều không có toàn tài, không thể tuyển chọn.

Về sau có người ở động Lăng Sương, đạo Sơn Tây là Tản Viên Sơn Thánh, họ Nguyễn tên Tùng, cùng với ông Cao Sơn là anh em chung dòng dõi, có phép thông trời thấu đất, có thuật lạ có thể dời non lấp biển. Vua xem là người tài nhất thiên hạ, bèn gọi Công chúa đến mà gả cho, lại định sẽ nhường ngôi cho con rể là Sơn Thánh.

Khi ấy có giặc Thục ở Ai Lao, tên là Phán, vốn cũng là một nhánh của họ Hùng, trị quản ở Ai Lao mà đổi thành họ Thục. Lúc đó nghe tin Tuấn Vương tuổi trời đã cao mà muốn nhường ngôi cho con rể Sơn Thánh bèn thừa thế phát động, cầu viện nước láng giềng, chỉnh đốn chục vạn tinh binh, tám ngàn ngựa khỏe, chia thành 5 đạo cùng tiến đến xâm chiếm. Binh thư báo gấp, ngày đến 5 lần. Tuấn Vương lo lắng bèn gọi Sơn Thánh đến hỏi kế sách. Sơn Thánh tâu rằng:

• Oai đức của Bệ hạ đã vang khắp hải ngoại, lại có lòng trời ưu ái, giáng nhiều anh tài, như ông Cao Sơn cùng với các tướng lãnh. Lại còn như trăm thần sông núi thường hay ứng hiện, biến hóa thần diệu, đồng lòng giúp nước. Bệ hạ xin chớ lo lắng việc đánh giặc. Thần xin thay Bệ hạ tìm chọn tướng tài. Giặc Thục chẳng qua ngày một là dẹp yên được.

Vua nghe vậy rất vui mừng, bèn gọi ông Cao đến giao cho 5 ngàn quân, trước tiên đi tuần phòng ở đạo Đông Bắc để tăng thêm thanh thế quân đội và đề phòng bất trắc.

Hôm ấy ông Cao Sơn nhận mệnh dẫn quân đi trước, trên đường cờ xí gió thổi vạn dặm, chiêng trống vang động ngàn núi. Một hôm trời tối thì tiến đến đầu trại Đông Lỗ,  trang Lỗ Hạnh, huyện Võ An, phủ Bắc Hà, đạo Kinh Bắc (xưa gọi là bộ Vũ Ninh), bèn đóng hội quân ở nơi đó. Ông thấy địa thế trang trại có một cuộc sông núi uốn khúc, rồng hổ ôm lấy, nghĩ tưởng đến phong quang một vùng thắng cảnh, bèn dựng sẵn một đồn binh để ứng phó quân Thục về sau. Khi ấy Phụ lão, nhân dân trang trại Lỗ Hạnh đều sợ hãi, bèn làm lễ xin được làm thần tử. Cao Sơn đồng ý, bèn chọn người khỏe mạnh trong trang được 12 người là gia thần. Sáng hôm thấy có sứ đem chiếu tấu thư đến, sai gọi ông về kinh đô để cùng với Sơn Thánh dẫn quân dẹp giặc.

Ngày hôm đó ông truyền quân sĩ mổ trâu lợn, cáo tế trăm thần sông núi, trời đất, khao quân sĩ của trang. Đến tối thì ông đi nằm. Đêm đến cuối canh ba ông Cao Sơn mơ màng thiếp đi. Bỗng thấy có một bà lão từ đường miếu đi đến, tuổi khoảng ngoài 50 nhưng nhan sắc vẫn phong tư, vẻ mặt tươi tắn, tự xưng rằng:

• Ta vốn là dòng dõi họ Hùng, vâng mệnh Thiên đình trấn nơi trang ấp, ở tại miếu sở. Tên gọi là Công chúa Phương Dung. Ta thường ở trong cung tiên, động rồng, thường xuống khu trang Lỗ Hạnh. Nay thấy tướng quân hết lòng dẫn quân dẹp giặc Thục, ta tự nguyện âm phù, cho tướng quân một chiếc áo tiên tàng hình thay dạng, đúng thật là oai dẹp giặc vạn thắng. Ngày sau ta với tướng công sẽ cùng được phối thờ.

Trong chốc lát lời thần vừa dứt thì biến mất. Ông Cao Sơn tỉnh lại, quả thấy chiếc áo tiên còn để đó, bèn nói:

• Trời đất đã an bài, mọi mặt đã định nên linh thần đến trợ giúp vậy.

Sáng ngày ông bèn gọi phụ lão ở trang khu Lỗ Hạnh đến nói:

• Trang của các ngươi thờ phụng một vị nữ thần, thật là anh linh, nên ta muốn dặn. Ta từ nay đến khi danh vị hiển tỏ, ta để lại mệnh muôn năm về sau thờ phụng ở trang các người một vị nữ thần và một vị nam thần.  

Xong ông ban thêm 5 nén bạc để dành cho việc thờ cúng. Ngày hôm đó ông dẫn quân trở về hội quân cùng Sơn Thánh, nhanh chóng tiến công. Vua giao cho Sơn Thánh cùng tướng công dẫn quân về đạo Bắc dẹp giặc. Ngày hôm đó Sơn Thánh cùng với ông nhận mệnh xuất chinh. Vua mới úy lạo Sơn Thánh một bài thơ rằng:

Chinh bái hành hành xuất ngọc quan

Tam quân như nhất một hào đoan

Mã đề kham sử phong khinh lực

Hổ trướng hưu hiềm tuyết sấu nhan

Thiên lý trì khu thiên lý mộng

Nhất trùng ly biệt nhất trùng san

Kiếm cung tự cổ anh hùng sự

Đam liễu gian nan bất giác hàn.

Dịch là:

Cửa ngọc xuất chinh phất phới cờ

Ba quân nghiêm giữ chẳng sai tơ

Việc công vó ngựa bay trong gió

Trướng hổ đâu nghi tuyết mòn giờ

Ly biệt một lần chia cách núi

Ruổi rong ngàn dặm tựa như mơ

Kiếm cung từ cổ anh hùng sự

Gánh hết gian nan lạnh nào chờ.

Khi đó Sơn Thánh cùng với ông Cao tiến quân đến đồn giặc Thục ở xứ Sóc Sơn đạo Bắc Kinh, đánh một trận lớn. Giặc Thục thua chạy, chém được tướng chính cùng các tì tướng hơn ngàn đầu, thu giữ khí giới. Giặc Thục không biết phải chạy đi nơi nào. Từ đó thiên hạ thanh bình, đất nước vô sự. Vua bèn ban chiếu gọi, ông vâng mệnh trở về. Vua mở tiệc mừng lớn, phong thêm phẩm cấp cho tướng sĩ. Trong buổi yến tiệc Vua ban cho Sơn Thánh bài thơ úy lạo là:

Quả nhân bất viễn phương nhân

Nghĩa khởi lao phiền quốc tướng quân

Vạn lý tinh kỳ cần nãi lực

Trùng thiên phong vũ đả chinh cân

Quả nhiên thiên kiếm thôi Man khấu

Trực bả liên thành hiến quốc quân

Thiên cổ dĩ tiền thiên cổ hậu

Gia nhi tử dã quốc nhi thần.

Dịch là:

Quả nhân chẳng liệu kẻ phương xa

Cử nghĩa lao phiền tướng nước nhà

Vạn dặm trống cờ dồn hết lực

Trời cao mưa gió gạt khăn qua.

Đúng là thước kiếm xua giặc dữ

Liền ngay thành chiếm lại cho vua

Nghìn năm về trước, nghìn năm lại

Quốc gọi là thần, đáng con nhà.

Lại ban cho ông Cao Sơn về thực ấp ở đạo Kinh Bắc. Ông bái tạ, trở về nơi trị nhậm. Khi đó đương trời mùa thu, ông ngồi ở trong doanh trại. Bỗng thấy trời đất mù mịt, mây mù nổi lên như hình dải lụa đỏ. Thấy ông Cao Sơn bay ra theo mây, tới núi Đào Động đạo Thái Nguyên thì không thấy nữa, tức là ông đã hóa.

Khi đó là ngày 12 tháng Tám. Đang lúc ấy mưa gió nổi lên, ngày tối như đêm. Mây mù hồi lâu mới tan. Ngày trở lại quang tạnh. Lúc đó quân sĩ nhân dân đều rất sợ hãi, bèn dâng biểu tâu lên triều đình. Vua sai trở về sửa miếu để thờ, cử sứ giả mang sắc đến phong tặng. Nguyên tên hiệu phong là Cao Sơn Thông Minh Đại vương, phong tặng là Tế thế Hộ quốc Khang dân Phù vận Dương võ Dực thánh Bảo cảnh Hiển hữu Thượng đẳng thần, phong thêm là Đương cảnh Thành hoàng Hùng tài Vĩ lược Trợ thắng Hách thanh Hiệp linh Phù chính Phu uy Đôn tĩnh Hùng kiệt Trác vĩ Đại vương.

Phong Phương Dung Trinh Thục Công chúa, phong tặng là Ý đức Từ hoà Ôn nhu Tuyệt túy Hiển ứng Công chúa.

Lại nói, từ đó về sau có nhiều linh ứng nên có nhiều đế vương phong thêm mỹ tự. Các màu trang phục vàng và tím cấm dùng khi làm lễ.

Đến thời vua Lê Đại Hành, niên hiệu Thiên Phúc, xem xét trăm thần, thấy hai vị đều có danh tích thời Hùng bèn phong thêm một vị là Đại vương Linh quang Hộ quốc Tá trị Anh uy, một vị phong thêm là Công chúa Hằng Nga Uyển mị.

Thời Trần Thái Tông giặc Nguyên đến xâm chiếm, kinh thành bị vậy hãm. Quốc công họ Trần vâng mệnh cầu đảo trăm thần ở các đền miếu, khi đó vị Đại vương và vị Công chúa cũng có hiển ứng âm phù. Đến khi dẹp yên được giặc Mã Nhi, Thái Tông bèn phong tặng mỹ tự một vị là Đại vương Linh ứng Anh triết, phong thêm một vị là Công chúa Đoan trang Đức hạnh.

Đến khi Lê Thái Tổ khởi nghĩa dẹp tướng Minh là Liễu Thăng, lúc có được thiên hạ, vua Tổ bèn phong thêm mỹ tự một vị là Phổ tế Cương nghị Anh linh, sắc chỉ ban cho trang khu Lỗ Hạnh sửa sang miếu điện để phụng thờ, cùng với đất nước yên lành, mãi là lệ thức. Vâng thay!

Vâng khai các tiết sinh hóa cùng với các chữ húy cấm: sáu chữ Cao, Sơn, Thông, Minh, Phương, Dung, cho phép trang khu Lỗ Hạnh phụng thờ.

Ngày sinh thần là 12 tháng Giêng. Chính lệ lễ dùng trên mâm chay, dưới lợn đen, xôi rượu, bánh dày vuông, ca hát các loại mười ngày thì ngừng.

Ngày hóa thần là 12 tháng Tám. Chính lệ lễ dùng trên đồ chay, quả phẩm, dưới dùng như trên làm lễ.

Năm Hồng Phúc thứ nhất (1572) ngày tốt tháng đầu xuân, Hàn lâm viện Đông các Đại học sĩ, thần, Nguyễn Bính vâng soạn bản chính.

Hoàng triều năm Vĩnh Hựu thứ sáu (1740) ngày tốt tháng giữa thu, nội các bộ Lại tuân theo bản cũ vâng chép.

Dịch theo bản chữ Nho lưu tại đình Lỗ Hạnh.

Thần tích xã Thượng Lát, Việt Yên, Bắc Giang.

Xưa  nguyên Thánh tổ Hùng Vương Sơn Tiền Hoàng đế của ngôi báu trời Nam dựng tạo cơ đồ Việt Nam, là thủy tổ khai sáng Cổ Việt Thường. Họ Hùng 18 đời thánh vương ngự trị trời Nam, khai mở cơ đồ nước Việt. Nước biếc một dòng, mở vận thánh đế trời Nam. Núi xanh vạn dặm, lập nền cung điện đô thành. Mở vật giúp người, thống quản 15 bộ, thế lớn trùm phiên bang. Nối ngôi báu lớn, là vua Viêm Hồng trị nước hơn 3000 năm, mãi giữ nền tông miếu, hiển ứng linh thiêng ở Nghĩa Lĩnh. Truyền trăm đời đế vương nước Nam, ngự muôn năm thánh điện núi Hùng, đất tổ trời Nam là nền đất nước. Hoàng gia mãi tỏ, muôn năm còn lưu vạn đời. Mới lập cung điện, dòng dõi hoàng gia, con cháu tông phái, công thần lớn nhỏ hưởng phúc lộc ở các xứ phủ, huyện, xã dân, trang động, các tòa hương lửa sánh với trời đất không phai vậy. Về sau có thơ rằng:

Sơ khai Nam Việt tự Hùng Vương
Vạn cổ trường lưu lập kỷ cương
Nhất thống tương truyền thập bát thế
Nhị thiên dư tải ức niên hương,
? công kỷ tích thiên niên ?
Khẩu tụng phong truyền bách thế phương,
Đạo đối càn khôn giai bất lão 
Hậu đồng nhật nguyệt tịnh dương dương.

Dịch là:

Nước Nam mới mở từ Hùng Vương
Muôn thuở lâu dài dựng kỷ cương
Mười tám đời truyền gương chính trị
Hai ngàn năm lẻ vạn năm hương
Công đầu ghi tích ngàn thu đó
Bia miệng người truyền khắp mọi phương
Đạo sánh đất trời không thể mất
Mãi cùng nhật nguyệt tỏ ánh dương.

Lại nói triều Kinh truyền 18 đời đến Tạo Vương ở ngôi, đóng đô ở Việt Trì bên sông Bạch Hạc, đặt tên nước là Văn Lang, tên kinh đô là thành Phong Châu. Tạo Vương lấy đức giáo hóa nhân dân, miễn giảm việc binh đao, noi gương tiên tổ mà trị vì, năm tháng nhàn du thời thái bình thịnh trị, là một bậc vua tốt đương thời vậy.

Nước Việt ta khi đó có một gia đình trưởng giả họ Nguyễn tên Hòa, lấy vợ là bà Cao Thị Huyền, người ở tại trang Tiên Lát, huyện Yên Việt, phủ Bắc Hà, xứ Bắc Kinh. Trang này (tức trang Tiên Lát) là nơi đất thiêng, có một ngọn núi đá cao chót vót, rừng tùng xum xuê. Có rồng đá, voi đá, rùa đá, chim đá, cờ đá đều cùng hướng chầu về khu trang ấp.

Lại nói, khi đó nơi ông Nguyễn ở trong khu dân cư có một miếng ao ở bên rìa trang ấp. Trong ao có một con đường nhỏ ở khu trước ao, không vuông mà thành một tấm dài. Sắc nước trong xanh. Ở giữa có một bàn đá lớn. Thật là một nơi tốt đẹp.

Khi ông Nguyễn tuổi đã cao, ngoài 60, vợ ông tuổi cũng quá 50. Vợ chồng cùng nhau tạo phúc, làm nhiều việc thiện nhưng phòng lan chưa thấy hoa nở, cành quế chưa từng đơm bông. Ông Nguyễn nghĩ đến việc hương lửa tông đường sau này lấy ai lo liệu, sớm tối thường lấy rượu làm vui cho khuây khỏa. Một hôm ông đi dạo chơi ở khu bàn đá, bỗng thấy có một con rắn hoa trắng dài hơn 10 trượng đang bò quanh trên nơi bàn đá. Rắn thấy ông bỗng nhiên bò xuống nước mà biến mất. Ông Nguyễn sau đó lòng tuy sợ hãi nhưng vẫn quyến luyến nơi đó nên thường ra đó ngồi chơi.

Một hôm ông Nguyễn đi chơi lên núi trên khu vách đá cao. Khi ấy, đất trang Tiên Lát có một khu núi đá, chia làm 3 ngọn. Ngọn cao nhất tên là núi Phượng Hoàng. Núi này là một ngọn núi có đá dựng, thông mọc um tùm. Ngọn núi thứ hai là núi Yên Ngự. Ngọn núi thứ ba là núi Kim Quy, đều có đá dựng, thông mọc ở đó. Lui bước lên núi đá, ngắm cảnh đỉnh đá, rừng thông trải năm tháng, một bầu rượu trắng tiêu giải đầu óc. Hôm đó ông đứng nhìn trên ngọn đá, rót rượu ngồi chơi trong đỉnh rừng thông. Đến khi say rượu, nằm ở trên đá, bỗng nhiên mơ màng như mộng, thấy một ông lão râu tóc bạc trắng, quần áo chỉnh tề, đường đường đi đến nơi bàn đá ông đang nằm. Ông Nguyễn hỏi:

• Lão ông ở đâu đến đây? Có gì xin được dạy bảo.

Lão ông nói:

• Tôi vốn là thần núi Nhạc phủ, thấy ông là người phúc hậu đến chơi ở đây. Vả lại thiên đình có việc định nên đến báo cho ông biết. Ngày mai có Chuyển Hùng giáng thế, đầu nhập vào mẹ đá thụ thai. Sau 3 năm 3 tháng thì tất sẽ đến định kỳ. Trời khai sinh thần tướng để báo phúc dày cho nhà ông đó.

Nói xong, ông Nguyễn lại hỏi:

• Đá ở đâu mà sinh ra được?

Lão ông ngâm rằng:

Công khả tri hề công khả tri
Công chi gia xứ thạch trung trì
Địa linh thạch mẫu toàn sinh thánh
Hộ quốc trừ Man báo đắc tri.

Dịch là:

Ông có biết không, có biết không
Giữa ao phiến đá nơi nhà ông
Đất thiêng mẹ đá rồi sinh thánh
Giúp nước trừ Man, báo cho ông.

Ông nghe lời ngâm bỗng nhiên tự tỉnh dậy, mới biết đó là nằm mơ. Ông nghĩ tới việc thần đã báo tin, trong lòng thấy yên tâm. Ông bèn đứng dậy trở về nhà. Lại đến đêm đó, thấy mưa gió nổi lên ở nơi ngoài ao. Nghe thấy tiếng người kêu rất thiêng, tiếng đàn hát cười nói véo von.

Ông Nguyễn đi ra bên bờ ao, chống gậy quan sát, thấy nơi bàn đá giữa ao nổi mây năm sắc, khí lành rạng rỡ. Trên không bốn phía vang tiếng hát các tiên tử, tiếng sáo trúc nhã nhặn ngàn đội ở trong đường mây. Trăm sao cùng phát ánh sáng rực rỡ cả một vùng. Tỏa màu đào hồng thắm tía, cẩm tú huy hoàng, xanh vàng rực rỡ. Khắp nơi tràn mùi hương thơm ngào ngạt. Ông đợi ở chỗ đó đến sáng để xem thế nào.

Đến sáng sớm, tức ngày mùng 10 tháng Giêng, nơi bàn đá có ánh mây mù bao phủ, trời đất mù mịt. Bỗng có một tiếng sấm rền như long trời lở đất. Mây mù tự tan, trời đất trong sáng. Nơi bàn đá bỗng tự nhiên vỡ ra, chia thành 3 mảnh. Lại thấy một có một người con trai có tướng mạo đường đường, phong tư lẫm liệt, thân hình to lớn, mặt như mặt trời mới mọc, mắt tựa sao trời chiếu sáng, ánh như sao Bắc Đẩu, tiếng vang như tiếng sấm rền đất, vang động trên cung trời dưới thủy phủ. Quả là sự thần kỳ, không phải như người thường trên đời vậy.

Ông Nguyễn đến thẳng chỗ bàn đá, bàng hoàng ôm lấy người con trai mang trở về nhà, tự mình chăm sóc nuôi nấng. Được quãng 7 tháng, mỗi ngày một lớn. Tính vốn trong sạch, thích ăn chay tịnh, không ăn thịt trâu lợn. Đến khi 7 tuổi đã cao lớn đường đường, thân cao 10 thước, sức có thể nhấc đỉnh, thế mạnh bạt núi. Đi như gió thổi mây bay, sấm hô mây chạy. Nhân dần đều sợ phục. Hổ báo về chầu. Ông Nguyễn bèn đặt tên là Thạc tướng công.

Tướng công tuổi đã qua 7 năm mà miệng không nói năng. Ông từ lúc 5 tuổi mỗi tháng 2 lần sóc vọng đều lên ngọn núi đá, ngồi ở trên bàn đá. Mây rồng 5 sắc, trăm thú đến chầu. Nhân dân thường sợ phục, thấy vậy đều kinh phục, gọi là thánh Nhạc phủ giáng trần.

Khi ấy Tạo Vương chỉ lấy đức hiền hòa trị dân, lại theo thói tửu sắc, vui chơi trai gái, không phòng bị chốn biên cương, nên từ đó sinh ra nạn giặc lớn. Lại nói, khi ấy có tù trưởng châu Thạch Lâm ở Cao Bằng tên là thần tướng Lục Đinh, nhờ sự trợ giúp của nước phương Bắc đem quân ngoài 50 vạn cùng với thần tướng Lục Đinh Thạch Lâm đến đánh Tạo Vương để chiếm lấy đất nước. Danh tướng trăm viên, voi ngựa nhiều không kể xiết. Thuyền bộ cùng tiến. Từ đất Cao Bằng đến Tuyên Quang, Hưng Hóa khắp nơi đều là đồn doanh của giặc. Nhân dân lầm than, binh lửa khắp trời.

Thư gửi từ biên thùy báo gấp, một ngày 5 lần. Vua vô cùng lo lắng. Liền cho triệu tập đại hội quần thần, thiếp lập đàn chay cầu đảo trời đất. Qua ba ngày bỗng thấy trời đất u ám, sấm sét ầm ì, mưa gió mù mịt, vang vang tới nơi tế đàn. Khắp chốn tối tăm như ban đêm. Chốc lát mây mù tan đi, bên trong đàn rạng rỡ, thấy có một lá cờ trắng dựng ở trên tế đàn. Trên lá cờ có viết một bài thơ rằng:

Huy khâm Thượng đế báo thần quân
Dục tảo bình Man tán tự vân
Tầm đáo Bắc Hà Yên Việt địa
Chuyển Hùng Thạch tướng tại Tiên nhân.

Dịch là:

Vâng mệnh Thượng đế báo nhà vua
Giặc Man muốn phá tan như mưa
Bắc Hà tìm đến đất Yên Việt
Chuyển Hùng Thạch tướng người Tiên xưa.

Vua cùng với quần thần đều thấy Hoàng thiên giáng phúc. Ngay hôm đó, mùng 10 tháng Tám, vua sai một viên quan triều đình cùng với 10 xá nhân đem tấm cờ lệnh của Hoàng thiên đến tìm ở huyện Yên Việt, phủ Bắc Hà xứ Bắc Kinh. Một ngày 12 tháng Tám đi đến trang Tiên Lát. Khi đó Thạch tướng còn nằm ở trên giường. Ông Nguyễn bỗng nghe rằng vua cử xá nhân đến tìm mộ người dẹp giặc. Ông Nguyễn bèn đi ra đường xem, thấy một cây cờ lệnh, quả nhiên có ghi tên của Thạch công. Ông Nguyễn vội vào nhà, lấy tay vỗ lên người tướng công mà nói:

• Thiên tướng vốn là mẹ đá thụ thai mà sinh. Nghĩa nuôi dưỡng ân sâu, cũng là con của nhà ta. Ngày nay đất nước có giặc lớn, vua sai sứ giả tìm đến. Sao không giúp nước báo ơn sâu, còn nằm ngủ vậy?

Tướng công nghe ông Nguyễn nói vậy mới trở người, mở miệng bất ngờ nói:

• Xin hãy gọi sứ giả tới.

Ông nói với sứ giả:

• Xin mau chóng trở về báo với vua làm một con voi đá cao mười trượng, đem đến đây cùng với cây cờ của Thiên Đế. Giặc Man tất sẽ được dẹp yên.

Sứ giả bái tạ rồi trở về báo lên vua. Vua nghe vậy rất vui mừng, bèn sai thợ đá làm một con voi đá cao hơn 10 trường. Vua lại tự thân ngự đến cùng trăm quan thị tòng theo giá, đem voi đá và cờ lệnh đến. Ngày hôm đó là mùng 3 tháng Tám nhân dân dựng một cung đình, vua ngự ở đó. Tới nay hiện vẫn còn tên gọi là “xứ Đình Ngự”. Nhân dân làm lễ bái mừng.

Khi đó, vua triệu Chuyển Hùng Thạch tướng đến để trao cho voi đá và cờ. Thạch tướng đường đường đi ra đến trước mặt vua, thân cao mười thước, mặt như mặt trời hồng mới mọc. Vua vui mừng đứng dậy. Trăm quan quỳ bái. Vua mới phán rằng:

• Thiên tướng giúp nước trừ giặc, về sau công đức phải báo đáp như thế nào cho xứng?

Thạch tướng đáp:

• Chức mệnh trên Thiên đình là quyền quản Nhạc phủ, được sai giáng trần giúp vua trừ giặc Man, tất là theo ý Thiên đình, đâu dám để vua phải báo ơn. Chỉ có mẹ đá thụ thai ở chốn ao, đã có dấu ấn ngón tay, xin được lưu làm nơi cúng tế, lập miếu phụng thờ. Lại có cha nuôi là ông Nguyễn, xin được vua báo đáp cho.

Nơi mẹ đá thụ thai sinh thánh ở bên chỗ dân cư hiện còn dấu ấn ngón tay của thánh.

Nói xong, Thạch tướng lên voi, tay cầm lá cờ, theo sau là quân sĩ đi dẹp giặc. Chẳng bao lâu tiến thẳng đến Cao Bằng, Tuyên Quang, Hưng Hóa. Các nơi giặc đóng quân thấy vậy đều tự bỏ chạy. Gió thổi mưa rơi, trời đất mù mịt. Tướng giặc kinh hồn đều thua chạy. Nghìn quân vạn ngựa truy đuổi, chém không kể xiết, đuổi bắt được thần tướng Lục Đinh, chém thành ba đoạn. Một trận dẹp yên toàn bộ giặc.

Thạch tướng cưỡi voi, tiếng rống như sấm, trở về thẳng nơi sinh ở trang Tiên Lát. Ông để lại voi ở bên trang, tới nay còn miếu đá ở đất trang Tiên Lát. Thạch tướng lên thẳng đỉnh đá núi Phượng Hoàng trên ngọn cao, bay lên trời mà đi, hóa sinh bất diệt. Ngày hôm đó là 12 tháng Chín. Nơi ngọn núi đá gió thổi thông reo, mây mù mờ mịt, trăm thú kêu chạy, là đại hội rồng mây ở trên đỉnh núi ngọn đá. Nhân dân đều kinh sợ.

Trong khoảnh khắc trời quang mây tạnh. Nhân dân, quân sĩ đều lên trên đỉnh đá xem, không thấy ai. Chỉ thấy còn áo mũ cởi ra để lại trên đá ở đỉnh núi. Nhân dân bèn làm biểu tâu lên vua. Vua nghe vậy bèn dẫn trăm quan trở về nơi hóa, tức Tiên Lát, làm lễ lập đền thờ ở nơi đỉnh núi đã hóa mà thờ phụng. Cho Tiên Lát làm làng nghĩa hương, xuân thu hai kỳ làm lễ quốc tế. Vua còn cấp ban cho ruộng đất để làm hương lửa phụng thờ. Lại phong cho mỹ tự, ban thêm áo mũ, vạn năm hưởng huyết thực, hương lửa vô cùng, cùng với đất nước vui yên, mãi là thức lệ. Thịnh thay!

Phong làm Chuyển Hùng Thạch tướng Đại vương. Trang Tiên Lát là nơi hộ nhi phụng thờ. Còn như những nơi Thạch tướng từ nhà tiến đi dẹp giặc, nhân dân đều làm lễ lập hành cung, cộng 41 nơi phụng thờ.

Lại nói, từ sau khi Thạch tướng hóa, vua cho vợ chồng ông Nguyễn về thành Phong Châu để hưởng sự chăm sóc của quốc gia. Qua 3 năm ngày mùng 10 tháng Mười một vợ chồng đều hóa. Vua truyền trăm quan làm lễ chôn cất ở nơi đất bên của Đông của thành nội.

Lại nói, qua thời Đông Hán, Ngô, Tấn, Tống, Tề, Lương trải 949 năm đến khi bốn họ nước Nam là Đinh, Lê, Lý, Trần mở lập cơ đồ, thường có giúp nước giúp dân có nhiều linh thiêng, nên các đời đế vương có truy phong mỹ tự, hương lửa không ngừng.

Lại nói, đến Lý Thánh Tông đi dẹp giặc, quân sĩ đi qua đền Tiên Lát của thần, thì voi ngựa đều gầm thét lên. Voi ngựa tự phục xuống, không thể đi được. Vua nhìn thấy ngôi đền ấy bèn cầu đảo tế rằng:

• Xin hãy âm phù cho nước nhà, cầu cho voi được thông hành. Sau này dẹp yên được giặc, Trẫm sẽ phong thêm mỹ tự, hương lửa không ngừng.

Cầu đảo xong thì voi ngựa đi lại bình thường. Vua Lý dẹp giặc được yên bình, bèn truy phong hai chữ Hiển ứng Linh thông, hương lửa không ngừng, cùng hưởng với quốc gia. Thịnh thay!

Người đời sau có thơ khen rằng:

Phẩm thị thiên thần bất thị nhân
Khâm thiên nhi giáng trợ hiền quân
Công đức tỷ đồng thiên địa đại
Nhật tân nhi kiến hựu nhật tân.

Dịch là:

Vốn thiên thần chẳng phải người phàm
Vua hiền, xuống giúp mệnh trời ban
Công đức sáng ngang trời với đất
Ngày mới lại theo ngày mới sang.

Các ngày sinh hóa cùng các ngày tiết khánh hạ và các chữ húy, màu áo phục được khai như sau:

– Ngày sinh là mùng 10 tháng Giêng. Khi làm lễ ngày hôm trước quét dọn từ trên đền thượng về tới khu dân cư. Một mâm cỗ chay, lợn đen tuyền, người phục vụ phải là gia đình vợ chồng đầy đủ, cùng với cỗ trâu nếu có thể, rượu ngọt, xôi các thứ. Làm lễ tế, ca hát ba ngày.

– Ngày hóa là 12 tháng Chín. Cỗ chay ba mâm. Thịt lợn, bánh dày, xôi, rượu các thứ. Trước một ngày thì tắm tượng ở ao nơi sinh.

– Lễ khánh hạ ngày 12 tháng Tám. Cỗ chay một mâm. Trước một ngày nghênh đón phải quét dọn bốn đường về. Xôi, gà, rượu, cơm, ca hát, đấu cờ ba ngày.

– Ngày hóa Thánh phụ, Thánh mẫu là mùng 10 tháng Mười một. Lợn, gà, xôi, rượu, cơm.

– Ngày mùng 10 tháng Năm và ngày 20 tháng Mười một là ngày khánh hạ.

– Ngày khánh hạ mở sắc là ngày 15 tháng Hai.

Nguyên tấm bia này là do tăng Tuệ Không hòa thượng ở chùa Tứ Ân Quan Âm núi Bổ Đà khắc mộc bản, nhân nhớ đến tích thánh, lại nghe nói ghi chép về thần đã bị mất, bèn cử người đi cầu tìm trong sách vở của nhà nước, trải qua gần một năm thì tìm được ghi chép ở xã Bình Đắng tỉnh Sơn Tây, có nhà đại quan của triều trước là chưởng quản điển tịch bách thần, đem về xem xét, thấy đúng như tích truyền miệng để lại, bèn cung kính vẽ tượng ngọc khắc vào bia để truyền đời lâu dài./.